Արեգակնային ժամացույց

Արեգակնային ժամացույց, սարք, որի օգնությամբ որոշվում էր տեղային արեգակնային ժամանակը։ Սովորաբար կազմված է դեպի հարավ ուղղված թվատախտակից և ձողից։ Ժամանակը որոշվում է թվատախտակի վրա ձողի ստվերով և հորիզոնական գծով կազմած անկյունով։ Ձողն անշարժ է և ուղղված երկրագնդի առանցքին զուգահեռ։

Արեգակնային ժամացույց Զվարթնոց, 7-րդ դար

Մակագրություն՝ ԱՂՕԹՔՆ ԱՌ ՏԷՐ ԱՄԵՆԱՅՆ ՍՈՒՐԲ ԺԱՄԻ ԸՆԴՈՒՆԵԼԻ Է։
Թվագրություն՝ Ա - 1, Բ - 2, Գ - 3, Դ - 4, Ե - 5, Զ - 6, Է - 7, Ը - 8, Թ - 9, Ժ - 10, ԺԱ - 11, ԺԲ - 12։

Ըստ թվատախտակի դիրքի, արեգակնային ժամացույցները լինում են՝ հասարակածային, հորիզոնական և ուղղաձիգ (ստվերաչափ)։

Հասարակածային ժամացույցներում թվատախտակի հարթությունը զուգահեռ է երկնային հասարակածի հարթությանը (այն հորիզոնական հարթության հետ կազմում է 90°-$\varphi$ անկյուն, որտեղ $\varphi$-ն տեղի աշխարհագրական լայնությունն է)։ Ժամագծերը նշվում են թվատախտակի թե' վերին և թե' ստորին երեսներին։ Գարնանն ու ամռանը, երբ Արեգակը գտնվում է հյուսիսային կիսագնդում, օգտվում են վերին, իսկ աշնանն ու ձմռանը՝ ստորին երեսից։ Ժամագծերը տարվում են իրարից հավասար հեռավորությունների (15°) վրա, և կեսօրվա ժամագիծը ուղղվում է դեպի հյուսիս։ Հորիզոնական ժամացույցների թվատախտակի հարթությունը հորիզոնական դիրք ունի։ Ժամագծերը կեսօրի (ժամը 12-ի) գծի նկատմամբ սիմետրիկ են և տարված ըստ $\mathrm {tg} \ x=\mathrm {tg} \ t*\sin \varphi$ բանաձևի ($x$-ը համապատասխան ժամագծի ու կեսօրի գծի միջև գտնվող անկյունն է, $t$-ն՝ Արեգակի ժամային անկյունը)։

Ուղղաձիգ ժամացույցները սովորաբար պատրաստում են շենքերի հարավային պատի վրա։ Ժամագծերը տարվում են հորիզոնականին համանման և ըստ $\mathrm {tg} \ x=\mathrm {tg} \ t*\cos \varphi$ բանաձևի։ Հին ու միջնադարյան Հայաստանում սովորաբար օգտագործվել են ուղղաձիգ ժամացույցներ։

Դրանցից մինչև այժմ էլ պահպանվել են Զվարթնոցում, Դսեղում, Ծաղկաձորում, Դիլիջանում, Նոյեմբերյանում, Լեռնային Ղարաբաղում և այլուր գտնվող վանքերի ու տաճարների պատերին։ Հայ բանահյուսությունում այս առանձնահատկությունն արտահայտվել է եկեղեցի-ն ժամ կոչելու ավանդությամբ։

Մատենադարանի ձեռագրերում կան Արեգակնային ժամացույցների բազմաթիվ նկարագրություններ ու սխեմաներ։ Հայ հեղինակներից ոմանք առաջարկել են հորիզոնական և ուղղաձիգ արեգակնային ժամացույցների կառուցման զուտ երկրաչափական մեթոդ՝ առանց եռանկյունաչափական բանաձևերից օգտվելու։

Բացի նշված արեգակնային ժամացույցներից, Հայաստանում մեծ տարածում են ունեցել նաև ստվերաչափերը։

Պատկերասրահ

Արեգակնային ժամացույցներ եկեղեցիների հարավային պատին

• 
  Հաղարծին վանք
• 
  Էջմիածին
• 
  Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (Կարբի)
• 
  Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ մայր տաճար (Երևան)
• 
  Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ մայր տաճար (Երևան)
• 
  Թանահատի վանք
• 
  Հաղպատավանք
• 
  Աղջոց վանք
• 
  Խոր Վիրապ
• 
  Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցի (Գյումրի)
• 
  Գեղարդի Կաթողիկե եկեղեցի

Արեգակնային ժամացույցներ խաչքարերի վրա

• 
  Կրակով, Լեհաստան
• 
  Մակարավանք
• 
  Վատիկան

Արեգակնային ժամացույցներ ճարտարապետական հորինվածքներում

• 
  Վերածնված Հայաստան հուշակոթող Երևանի կասկադ համալիրում
• 
  Երևանի կասկադ համալիր
• 
  Ճարտարապետ Հովհաննես Մարգարյանի հուշաքարը, Երևան
• 
  Արեգակնային ժամացույցներ Մատենադարանի մուտքի դռների վրա
• 
  Ակադեմիկոս Պարիս Հերունու գիտցող-ստվերաչափը՝ արեգակնային ժամացույցն ու օրացույցը Օրգովի ռադիո-օպտիկական աստղադիտարանում
• 
  Արևի ժամացույց Հայաստանի պետական Համալսարանի պատին։

Տես նաև

• Ստվերաչափ
• Գնոմոն

Գրականություն

• Թումանյան Բ․ Ե․, Հայ աստղագիտության պատմություն, hատոր 1, Ե․, 1964։
• Բ. Ե. Թումանյան, Հայկական արեգակնային ժամացույցները։ Բնագիտության և տեխնիկայի պատմությունից։ Գիտական աշխատությունների ժողովածու, հմ 3, 1964, էջ 109-131
• Բ. Ե. Թումանյան, Միջնադարյան հայկական լուսնացույցը։ Բնագիտության և տեխնիկայի պատմությունից։ Գիտական աշխատությունների ժողովածու, հմ 1, 1960, էջ 74-82
• Էյնաթյան Ջուլիետա, Տիեզերագիտության և տոմարի մեկնություններ, Երևան, 2015, 412 էջ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 2, էջ 20)։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արեգակնային ժամացույց» հոդվածին։