Հարատենց
Հարատենց, (Չաքընլը թուրքերեն՝ Çakınlı), հայկական նախկին բնակավայր Արևմտյան Հայաստանում՝ Հայոց ձորի գավառում, ներկայում՝ քրդաբնակ բնակավայր Թուրքիայի Հանրապետության Վանի մարզի Կղզի (Գյուրփընար) շրջանում[1]։
| Գյուղ | ||
|---|---|---|
| Հարատենց | ||
| Երկիր |  Թուրքիա | |
| Թուրքիայի նահանգ | Վանի մարզ | |
| Վանի մարզի շրջան | Կղզի (Գյուրփընար) | |
| Խոսվող լեզուներ | Մինչև Մեծ եղեռնը՝ հայերեն , Մեծ եղեռնից հետո՝ քրդերեն | |
| Ազգային կազմ | Հայեր (մինչև Մեծ եղեռնը) Քրդեր (Մեծ եղեռնից հետո) | |
| Կրոնական կազմ | Քրիստոնյա (մինչև Մեծ եղեռնը) Իսլամ (Մեծ եղեռնից հետո) | |
| ||
Անուն խմբագրել
Հնագույն ժամանակներից բնակավայրի անունը հայտնի է Հարատենց անվանաձևերով։ Տարածված է եղել նաև Արատենց, Արատիս, Հորոտենց անվանաձևերը։ Բնակավայրը քրդերի կողմից կոչվում է նաև Նանիկ, որը թարգմանաբար նշանակում է Հացիկ։ Հայոց ցեղասպանությունից հետո օսմանյան իշխանությունները բնակավայրն անվանել են Չաքընլը[1]։
Բնակավայրի Հարատենց անվան ծագումը կապված է այն ավանդության հետ, որ Հայկի և Բելի ճակատամարտն այս վայրում է տեղի ունեցել։ Երբ Հայկը իր լայնալիճ նետով սպանում է Բելին, ասում է «Ա՜հ, աղէ իմն Հարատեցինք», այսինքն՝ իմ նետով խոցեցի Բելի սիրտը։ Այդ պատճառով է բնակավայրը կոչվել է Հարատենց։ Քրդերի կողմից գյուղին տրված Նանիկ անվան ծագման բացատրությունն այն է, որ իբրև թե պարսիկ ավազակապետն իր խմբով արշավում է այս վայրերը, իսկ քրդերը նրան ու նրա զորքին են տալիս սայլերով սնունդ և երբ պարսիկը հարցնում է, թե ինչ է սա, քրդերը պատասխանում են, որ հաց է (քրդերեն՝ նան է)։ Այդտեղից էլ առաջացել է քրդական Նանիկ անունը[1][2][3]։
Աշխարհագրություն խմբագրել
Հարատենց բնակավայրը գտնվում է Կղզի, Աստվածաշեն և Էրեմեր գյուղերի միջև՝ ծովի մակարդակից 1780 մ միջին բարձրության վրա։ Անգղ գետի աջակողմյան գյուղերից է[1]։
Պատմություն խմբագրել
Հարատենցը տարածաշրջանի հնագույն բնակավայրերից է և ունի հազարամյակների պատմություն։ Բնակավայրի հետ են կապված Հայկի և Բելի ճակատամարտի տեղի ունենալը։ Հնագույն պատմության մասին են նաև վկայում հայտնաբերված պատմամշակութային հուշարձանները[1]։
Օսմանյան տիրապետության ժամանակաշրջան խմբագրել
Օսմանյան տիրապետության ժամանակաշրջանում Աստվածաշենի պատմությունը մեծապես ներկայացված է հայերի նկատմամբ հալածանքներով, թալանով և ջարդերով[1]։ Հայերի նկատմամբ հարձակումներից մեկը տեղի է ունեցել 1881 թվականին։ Այդ ժամանակ քրդերը հերթական անգամ բնակավայրը թալանելու և բնակչությանը ճնշելու նպատակով հարձակվել են գյուղի վրա[1][4]։
1894-1896 թվականներին Օսմանյան կայսրությունում հայերի նկատմամբ թուրքերի ու քրդերի կողմից իրականացված Համիդյան ջարդերի ժամանակ Հարատենց գյուղում սպանվում է 12 հայ և թալանվում 35 տուն[1][5]։ Մինչև Հայոց ցեղասպանությունը թուրքական կառավարությունը հայերի նկատմամբ վարել է ճնշելու, հալածելու քաղաքականություն, պարբերաբար այնպիսի հարկեր է սահմանել, որպեսզի բնակիչները չկարողանան վճարել[1][6][7]։ Հարատենց գյուղը տնտեսապես քայքայելու ընթացքում օսմանյան իշխանություններն ու քրդերը հաճախակի դիմել են հայերի նկատմամբ բռնությունների, ծեծի և նույնիսկ սպանությունների[1][8][9][10]։
Հայոց ցեղասպանություն խմբագրել
Հայոց ցեղասպանության ժամանակ թուրքերի և քրդերի կողմից հարձակման է ենթարկվել նաև Հարատենց գյուղը։ 1915 թվականի ապրիլին օսմանյան զորքերը և քրդական զինված խմբերը Կղզի գյուղի հայերին կոտորելուց հետո շարժվել են դեպի Հարատենց գյուղ։ Ճանապարհին նրանց են միացել Աստվածաշեն ներխուժած և այնտեղ հայերի ջարդեր կազմակերպած շուրջ 1000 թուրքական ոստիկաններ։ Ըստ ականատեսի վկայության՝ մինչև թուրքերի ու քրդերի հարձակումը, Հարատենցի հայ բնակչության մեծ մասը ապրիլի 7-ի գիշերը հեռացել է գյուղից, իսկ մնացածների հեռանալուն էլ օգնել է համագյուղացի քրդերից մեկը։ Այդպիսով՝ Հարատենց բնակավայրի հայերը հեռացել են դեպի Վարագա լեռ, այնտեղից էլ մեկնել Վան[1][10][11][12]։
Ցեղասպանությունից փրկված Հարատենց գյուղի հայերի մի մասը 1916 թվականին բնակություն է հաստատել Երևանի և Գանձակի գավառների գյուղերում, գյուղի բնակիչ Գրիգոր Բաղդասարյանը՝ Հին Նախիջևանի Այլապատ գյուղում[1][13][14]։ Հայտնի է, որ 1919 թվականի մարտի դրությամբ Հարատենցի բնակիչ Նազլու Պետրոսյանը գտնվել է Բաղդադ քաղաքի մոտի Պագուպայի փախստականների ճամբարում։ Նույն թվականի ամռանը Հարատենցի բնակիչ Կարապետ Մկրտչյանի և Ռուբեն Հակոբյանի անունները նշված էին Թիֆլիսի ամերիկյան հայանպաստ հանձնախմբի ցանկում[1][15][16]։
Պատմամշակութային հուշարձաններ խմբագրել
Հարատենց բնակավայրը հարուստ է եղել պատմամշակութային հուշարձաններով։ Ներկայում դրանց մեծ մասը ոչնչացված է և գոյություն չունի։ Հայտնի է, որ մինչև 19-րդ դարը Հարատենցում եղել է հայկական առաքելական չորս եկեղեցի[1]։
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի խմբագրել
Հարատենց գյուղում է գտնվել հայ առաքելական Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին։ Այն կառուցվել է 1663 թվականին։ Ներկայում եկեղեցին ոչնչացված է։ 2004 թվականին Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպությունը քրդերից մեկի տան պատին, մասամբ սվաղով պատված վիճակում հայտնաբերել է եկեղեցու հիմնադրմանը նվիրված շինարարական արձանագրությունը[1][3][17]։
Գերեզմանոց խմբագրել
Նախկինում Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու մոտ եղել է Հարատենցի գերեզմանոցը, որտեղ եղել են նաև արձակագիր տապանաքարեր, խաչքարեր։ Խաչքարերից որոշները թվագրվում էին 1396, 1713, 1811 թվականներով։ Ներկայում գերեզմանոցն ամբողջությամբ ոչնչացված է[1][18]։
Բնակչություն խմբագրել
| 1855[1][17] | |||||||||
| 1860-ական[1][2] | |||||||||
| 1873[1][19] | |||||||||
| 1883[1][20] | |||||||||
| 1895[1][21] | |||||||||
| 1897[1][22] | |||||||||
| 1899[1][3] | |||||||||
| 1903[1][6] | |||||||||
| 1909[1][23] | |||||||||
| 1914[1][24][25] | |||||||||
| 1915 (նոյեմբեր)[1][27] | |||||||||
| 1916 (հոկտեմբեր)[1][28] | |||||||||
| 1985[1] | |||||||||
| 1990[1] | |||||||||
| 2000[1] | |||||||||
| 2011[1] | |||||||||
| 2012[1] | |||||||||
| 2013[1] | |||||||||
Հարատենցը, ունենալով բազմադարյա պատմություն, ըստ տարբեր դարերով թվագրվող հայտնաբերված հուշարձանների ուսումնասիրությունների, այդ թվում՝ գերեզմանաքարեր, խաչքարեր, եղել է հայաբնակ բնակավայր։ Մինչև 19-րդ դարը բնակավայրն ունեցել է մինչև 400 տուն հայ ազգաբնակչություն։ 19-րդ դարից Հարատենցի հայ բնակչությունը կտրուկ նվազել է և հազիվ կազմել 20-ից 30 տուն[1][3]։
Հարատենց գյուղի բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ վիճակագրական տվյալները հայտնի են սկսած 1855 թվականից։ Պատմական Հայոց ձորի հայկական բնակավայրերից մի քանիսի պես Հարատենցում օտարազգիները սկսել են հաստատվել 1800-ական թվականների վերջերից։ 1877-1878 թվականներին տեղի ունեցած ռուս-թուրքական պատերազմից հետո Հարատենցում սկսել են հաստատվել քրդեր, որոնց թվաքանակն աստիճանաբար աճել է։ Հայոց ցեղասպանության նախօրեին գյուղի քուրդ բնակչության թվաքանակը կազմել է ընդհանուր բնակչության 1/4 մասը[1]։
Հայտնի է, որ Հայոց ցեղասպանության ժամանակ փրկված Հարատենցի հայերի մի մասը 1916 թվականին հաստատվել էր Երևանի ու Գանձակի գյուղերում։ Հարատենցի բնակիչ Գրիգոր Բաղդասարյանը հաստատվել էր Հին Նախիջևանի Այլապատ գյուղում[1][13][14]։ Մեծ եղեռնից փրկված Նազլու Պետրոսյանը 1919 թվականի դրությամբ գտնվում էր Բաղդադ քաղաքի մոտ գտնվող Պագուպայի փախստականների ճամբարում։ Նույն թվականի ամռանը Կարապետ Մկրտչյանը և Ռուբեն Հակոբյանը հիշվում են Թիֆլիսի ամերիկյան հայանպաստ հանձնախմբի ցանկում[1][15][16]։
Կրթություն խմբագրել
1800-ական թվականների վերջերին, լինելով թուրք-քրդական ճնշումների ու հալածանքների ներքո, Հարատենցի բնակավայրի հայերը կարողացել են գյուղում հիմնադրել դպրոց։ Հայտնի է, որ 1903 թվականին կրթական հաստատությունում սովորել է 40 աշակերտ, որոնց դասավանդել է մեկ ուսուցիչ[1][29]։
Տնտեսություն խմբագրել
Հայտնի է, որ Հարատենց գյուղի բնակչությունը մինչև Հայոց ցեղասպանությունը զբաղվել է գյուղատնտեսությամբ։ Բնակավայրի բերրի և ընդարձակ վարելահողերի առկայության շնորհիվ հողագործությունը լայն տարածում է ունեցել։ Ցանքատարածությունները ոռոգվել են մոտակա մեծ առվի ջրով[1][2]։
Աղբյուրներ խմբագրել
- «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» (5 հատորով), 1986-2001 թթ., Երևանի Համալսարանի հրատարակչություն։
Տես նաև խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 1,28 1,29 1,30 1,31 1,32 1,33 1,34 1,35 1,36 1,37 1,38 1,39 «Հայոց ձոր», հատոր Ա, Սամվել Կարապետյան, Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամ, Երևան, 2015 թվական։
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 20։
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Ծիլվան Գ., Նշմարք հնութեանց Հայոց-Ձորի և Ոստանի մէջ, «Բանասէր», 1899, գիրք Դ, էջ 300։
- ↑ Մեխակ, Վան, «Մեղու Հայաստանի», 1881, N 225, 31 հոկտեմբեր, էջ 1։
- ↑ Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 370։
- ↑ 6,0 6,1 «Դրօշակ», 1903, N 6, էջ 85։
- ↑ «Դրօշակ», 1904, N 1, էջ 4։
- ↑ «Դրօշակ», 1907, N 6-7, էջ 83։
- ↑ Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 155։
- ↑ 10,0 10,1 Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 57։
- ↑ Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 155-156։
- ↑ Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 92։
- ↑ 13,0 13,1 Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 58։
- ↑ 14,0 14,1 Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 156։
- ↑ 15,0 15,1 «Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 15, էջ 470։
- ↑ 16,0 16,1 «Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 34, էջ 1103։
- ↑ 17,0 17,1 Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1:
- ↑ Ծիլվան Գ., Նշմարք հնութեանց Հայոց-Ձորի և Ոստանի մէջ, «Բանասէր», 1899, գիրք Դ, էջ 301։
- ↑ Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223։
- ↑ Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 152։
- ↑ Աղթամարայ հանգուցեալ Խաչատուր կաթուղիկոսի վերջին թուղթն եւ տեղեկագիրը, «Արարատ», 1896, Ե, էջ 247։
- ↑ Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 261:(ռուս.)
- ↑ Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47։
- ↑ Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93։
- ↑ «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228։
- ↑ Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18
- ↑ Կ. Խ., Նամակ Վանից, «Վան-Տոսպ», 1915, N 3, 13 դեկտեմբեր, էջ 14։
- ↑ «Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3։
- ↑ «Նոր-Դար», 1903, N 129, էջ 2-3։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 1, էջ 690)։ 
|