Աղվանից կաթողիկոսություն

Աղվանից եպիսկոպոսապետություն կամ Աղվանից կաթողիկոսություն Աղվանից եկեղեցու հոգևոր և եկեղեցավարչական գերագույն կենտրոնական իշխանությունը։ Կազմավորվել է 6-րդ դ. 2-րդ կեսին։ Աղվանից եկեղեցին հիմնադրման պահից ի վեր Հայոց կաթողիկոսության հարաբերությամբ ճանաչվում էր որպես ենթակա թեմ և ոչ առանձին կաթողիկոսություն։ Ընդգրկել է բուն Աղվանքի և Մեծ Հայքի Ուտիք ու Արցախ նահանգների թեմերը, ընդունել Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու գահերեցությունը։ Կառուցվածքով հար և նման էր Հայ, Վրաց, Ասորվոց և Արևելյան մյուս եկեղեցիների կաթողիկոսություններին։ Կաթողիկոսը ընտրվել է եկեղեցական բարձրագույն ժողովում՝ թեմերի առաջնորդների ու հրավիրված բարձրաստիճան աշխարհականների կողմից և ձեռնադրվել Ամենայն հայոց կաթողիկոսից։ Նա կրել է «Կաթողիկոս Աղվանից, Լփնաց և Չողայ» տիտղոսը։ Աղվանից առաջին կաթողիկոս է ընտրվել Արցախի Մեծառանից գավառի Տեր Աբաս եպիսկոպոսը (552-596 թթ.)։ Կաթողիկոսության կենտրոնը դարձել է մայրաքաղաք Պարտավը (462 թ.-ին հիմնել է Առանշահիկներից Վաչե Բ)։ Տարբեր ժամանակներում կաթողիկոսանիստ են եղել Կապաղակը, Ամարասի վանքը, Չարեքաբերդը, Գանձակը, Գանձասարի վանքը։

1240 թվականից բարձրացել է Գանձասարի եպիսկոպոսության հեղինակությունն ու դերը, որտեղ ժառանգաբար գահակալել են Հասան-Ջալալյանները (իշխանական տոհմ Խաչենում)։ 14-րդ դարից կաթողիկոսությունը տեղափոխվել է Գանձասարի վանք, սկսել է ավելի հաճախակի կոչվել ուղղակի Գանձասարի կաթողիկոսություն՝ ի հոգևորս ենթարկվելով Սուրբ Էջմիածնի Հայոց կաթողիկոսությանը։ Աղվանից (Գանձասարի) կաթողիկոսությունը տնօրինել է բուն Աղվանքի (Կապաղակ, Շաքի, Բաղախատ), և Մեծ Հայքի «Արևելից Կողմանց» (Պարտավ, Ամարաս, Ուտիք, Գարդման, Հաշու, Մեծկվենք, Գանձասար, Բաղասական) թեմերը։ Տարբեր ժամանակներում Աղվանից կաթողիկոսությանն են ենթարկվել նաև Հաբանդի, Շամախու, Շիրվանի, Բաքվի, Դերբենդի և այլ եպիսկոպոսական թեմեր։ Աղվանից կաթողիկոսությունը հոգևոր բնագավառից բացի գործուն մասնակցություն է ունեցել հասարակական, քաղաքական, տնտեսական ու մշակութային կյանքին։

Գանձասարի վանք

Աղվանից կաթողիկոսության անվանումը դարձել է սոսկ վերացական հասկացություն։ Գանձասարի կաթողիկոսությունը, հատկապես Հասան-Ջալալյանների հայրապետությամբ, եղել է Արցախում հաստատված մահմեդական խաների բռնակալության դեմ մելիքների ընդդիմության, XVIII դ. I քառորդի հայ ազգային-ազատագրական շարժման կազմակերպիչը, ոգեշնչողն ու հոգևոր, քաղաքական կենտրոնը։ Այն վերածվել է ռուսական կողմնորոշման ուղեցույցի և ռուսական արքունիքում թուրք-պարսկական լծից ազատագրվելու հայոց իղձերի թարգմանի։ 1815 թ. ցարական կառավարությունը Ամենայն հայոց կաթողիկոսության միջնորդությամբ լուծարել է Աղվանից կաթողիկոսությունը՝ փոխարենը հաստատելով մետրոպոլիտություն։ Նախկին Աղվանից կաթողիկոսությանը ենթակա նահանգներում կազմվել են նվիրապետական տեսակետից Էջմիածնի կաթողիկոսությանը ենթակա երկու առաջնորդական թեմեր և մեկ հաջորդական վիճակ։ Այդ իրադրությունը վերջնականապես ամրապնդվել է «Պոլոժենիե»-ում (1836)։ Առաջին առաջնորդական թեմի (Շուշիի կամ Արցախի) մեջ մտել են Դիզակ, Վարանդա, Բերդաձոր, Խաչեն, Ջրաբերդ, Գյուլիստան, Շաքի, Կապաղակ, Կամբեճան, Արեշ, Լենքորան (Լանքարան) գավառները։ Երկրորդ առաջնորդական թեմը (Շամախի կենտրոնով) ընդգրկել է Դերբենդի, Ղուբայի, Շամախու, Բաքվի և հարևան գավառների հայկական եկեղեցիներն ու վանքերը։ Հաջորդական վիճակի կենտրոնն էր Գանձակ (Ելիզավետպոլ) քաղաքը, որին ենթարկվել են Գարդման, Փառիսոս, Զավե գավառները։ Հաջորդական վիճակն անմիջապես ենթակա էր Թիֆլիսի կոնսիստորիային։ Աղվանից կաթողիկոսության վերջին՝ Սարգիս Բ Հասան-Ջալալյան կաթողիկոսը մինչև իր վախճանը (1828) եղել է մետրոպոլիտ։

Աղվանից կաթողիկոսներ

Հիմնական հոդված՝ Աղվանից կաթողիկոսների անվանացանկ

1. Աբաս, 552-596
2. Վիրո, 596-629
3. Զաքարիա Ա, 629-644
4. Հովհաննես Ա, 644-671
5. Ուխտանես, 671-683
6. Եղիազար, 683-689
7. Ներսես Ա, 689-706
8. Սիմեոն Ա, 706-707
9. Միքայել, 707-744
10. Անաստաս Ա, 744-748
11. Հովսեփ Ա, 748-765
12. Դավիթ Ա, 765-769
13. Դավիթ Բ, 769-778
14. Մատթե, 778-779
15. Մովսես Ա, 779-781
16. Ահարոն, 781-784
17. Սողոմոն Ա, 784
18. Թեոդորոս, 784-788
19. Սողոմոն Բ, 788-789
20. Հովհաննես Բ, 799-824
21. Մովսես Բ, 824
22. Դավիթ Գ, 824-852
23. Հովսեփ Բ, 852-877
24. Սամուել, 877-894
25. Հովնան, 894-902
26. Սիմեոն Բ, 902-923
27. Դավիթ Դ, 923-929
28. Սահակ, 929-947
29. Գագիկ, 947-958
30. Դավիթ Ե, 958-965
31. Դավիթ Զ, 965-971
32. Պետրոս Ա, 971-987
33. Մովսես Գ, 987-993
34. Մարկոս Ա, մոտ. 993
35. Հովսեփ Գ,
36. Մարկոս Բ, մոտ 1079
37. Հովհաննես Գ, 1079-1121
38. Ստեփանոս Ա, 1129-1131
39. Գրիգոր Ա, մոտ 1139
40. Բեժգեն, մոտ.1140
41. Ներսես Բ, 1149-1155
42. Ստեփանոս Բ, 1155-1195
43. Հովհաննես Դ, 1195-1235
44. Ներսես Գ, 1235-1262
45. Ստեփանոս Գ, 1262-1323
46. Սուքիաս, մոտ 1323
47. Պետրոս Բ, մոտ 1331
48. Զաքարիա Բ, մոտ 1331
49. Դավիթ Է
50. Կարապետ, 1402-1420
51. Հովհաննես Ե, մոտ 1426-1428
52. Մատթեոս Ա, մոտ 1434
53. Աթանաս, մոտ 1441
54. Գրիգոր Բ,
55. Հովհաննես Զ, մոտ 1470
56. Ազարիա
57. Թովմաս, մոտ 1471
58. Արիստակես Ա
59. Ստեփանոս Դ, մոտ 1476
60. Ներսես Դ, մոտ 1478
61. Շմավոն Ա, մոտ 1481
62. Առաքել, 1481-1497
63. Մատթեոս Բ, մոտ 1488
64. Արիստակես Բ, 1515- մոտ 1516
65. Սարգիս Ա, մոտ 1554
66. Գրիգոր Գ, մոտ 1559-1574
67. Պետրոս Բ, 1571
68. Դավիթ Ը, մոտ 1573
69. Փիլիփոս Տումեցի, մեկ տարի
70. Հովհաննես Զ, 1574-1584
71. Դավիթ Թ, մոտ 1584
72. Անաստաս Բ, մոտ 1585
73. Շմավոն Բ, 1586-1611
74. Արիստակես Գ Քոլատակեցի, մոտ 1588
75. Մելիքսեթ Արաշեցի, մոտ 1593
76. Սիմեոն Գ, մոտ 1616
77. Պետրոս Բ Խանձկեցի,1653-1675
78. Երեմիա Հասան-Ջալալյան, 1676-1700
79. Եսայի Հասան-Ջալալյան, 1702-1728
80. Հովհաննես Է Գանձասարեցի, 1763-1786
81. Սարգիս Բ Գանձասարեցի, 1810-1828

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատված վերցված է Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո: