Վիքիպեդիա

Աղթամարի կաթողիկոսություն

Տե՛ս նաև՝ Աղթամար (այլ կիրառումներ)

Աղթամարի կաթողիկոսություն, Հայոց եկեղեցու ինքնուրույն աթոռներից մեկը 1

Սուրբ Խաչ Եկեղեցի, Աղթամար

ՊատմությունԽմբագրել

1470-ական թվականներին Աղթամարի կաթողիկոսությանը ենթակա եկեղեցական վիճակների (թեմերի) բնակչությունը Աղ-կոյունլուների թուրքմենական ցեղախմբի գերիշխանության ոլորտում էր։ Գրիչներն իրենց թողած հիշատակարաններում ուշագրավ ու արժանահավատ տեղեկություններ են հաղորդում Աղթամարի աթոռին ենթակա եկեղեցաթեմերում ստեղծված կացության մասին։ Աղ-կոյունլու փադիշահ Ուզուն Հասանի (1453–1477) գահակալության տարիները բնորոշվում են իբրև դառնաղետ ժամանակաշրջան։

Ըստ 1471 թվականի Աղթամարի Սուրբ Խաչ վանքում օրինակված Ճաշոցում եղած հիշատակագրության՝ «…երկիր ամենայն երերեալ կայ և տատանեալ ի ձեռաց անօրինաց… է զմահ և զսով, զսուր և զգերութիւն»[1]։ 1474 թվականին Խլաթի գավառակի Ծղակ գյուղի մոտակայքի վանքում արտագրված Ավետարանի գրիչը վկայում է, որ նույն թվականին Ուզուն Հասանը հարձակվում է Բաղեշի վրա «…և բազում ի մարաց[Ն 1] ազգէն կոտորեաց. և Հայոց ազգիս յոյժ ողորմած է, զի գերի ոչ առնէ…»[2]: Այդ փադիշահը ջանում էր սիրաշահել քրիստոնյաներին և ձեռք բերել Վենետիկի հանրապետության զորակցությունն ընդդեմ Օսմանյան սուլթանության։ Վենետիկ ուղարկած նրա չորս պատվիրակներից Մուրատը ծագումով հայ էր[3]։

Ուզուն Հասանի օրոք Աղթամարի կաթողիկոսությունը պահպանեց իր եկեղեցաթեմերը։ Ըստ վիճելի մի վավերագրի՝ 1474 թվականի դրանք տարածվում էին «…ի Շատխոյ մինչև… փոքր գեղորայք, վանորայք և անապատերն...»[4]: Սակայն պետականության բացակայության պայմաններում դրությունը մնում էր ծանր ու օրհասական։ 1475 թվականին Վանա լճի Կտուց կղզում ձեռագիր օրինակող Խաչատուր գրիչը նշում է՝ «Չգիտեմք, թէ ինչ տի լինի Հայոց ազգիս։ Ի գայլոց միջիս շիւարեալ կանք ողորմելի…»[5]: «Ի դառն և ի վշտալից ժամանակի, յորում կամք ընդ հարկի և ընդ ծառայութեան ազգին նետողաց»[6],– գրում է 1476 թվականին Աղթամարում Հայսմավուրք արտագրող գրիչը։

Աղթամարի կաթողիկոսությունը Յաղուբ Բեկի օրոքԽմբագրել

Աղթամարի և նրա թեմերի բնակչության կացությունը շարունակում էր մնալ ծանր նաև 1478 թվականից Աղ-կոյունլուների փադիշահ դարձած Յաղուբ Բեկի օրոք։ Թեև 1481 թվականին Աղթամարի թեմերի հայ տանուտերերին հաջողվեց միջնորդել փադիշահի առջև փոքր-ինչ թեթևացնել տալով Աղթամարին ենթակա եկեղեցիների հարկերը[7], սակայն դա ևս չփրկեց դրությունը։ 1484 թվականին Աղթամարի վանքում ձեռագիր արտագրող Կարապետ գրիչն իր թողած հիշատակարանում շեշտում է` դաժան ու անհույս ժամանակը, երբ «…երկիր ամենայն երերեալ և տատանեալ կայ ի ձեռաց անօրէն ազգին նետողաց»[8][9][10][11]։

Աղթամարի կաթողիկոսությունը Ռուստամի օրոքԽմբագրել

1480–1490-ական թվականներին Աղթամար կղզին քրդական ցեղապետ Մելիք Բեկի որդու՝ Ռուստամի իշխանության տակ էր[12]։ Ռշտունիքի Շատվան գյուղում 1489 թվականին Ատոմ գրչի թողած հիշատակարանում նշվում է, որ այլակրոն իշխանությունները «...բռնադատեն զամենեսեան զմանկունս եկեղեցւոյ դառնալ ի սնոտի և ի պատիր յոյսն իւրեանց… բազում եկեղեցիս տապալեցին և զխաչ և զԱւետարան նախատեցին»[13]։ Աղ-կոյունլուների փադիշահ Բայանդուրը (Յաղուբին հաջորդած), ջանալով հնազանդեցնել քրդական ցեղերին, զորք է հանում նրանց դեմ։ Զորքին դիմակայող քուրդ բեկի զորախումբը նահանջում է Ռշտունիք գավառ՝ «...հանդէպ Աղթամարայ, և անդ զօրաժողով առնէր»[14]։ Նրան հետապնդող թուրքմեն զորապետն ավերածության է մատնում Վանի գավառը։ Հատկապես այնտեղ եղած վանքերն «...առաւել աւերեցին, զի զդարանսն գտին և զգրեանսն և զամենայն սպասք եկեղեցեացն յաւար առին»[15]։ Նույն զորապետը թեև չի հասցնում գրավել Աղթամար կղզին, սակայն Աղթամարի աթոռին ենթակա թեմերի բնակչությունը ենթարկվում է բռնությունների, կրում զրկանքներ։ Նրանից հետ չէր մնում վերոնշյալ Ռուստամ Բեկը, որի օրոք՝ «...ի դառն և ի չար ժամանակիս … բռնացեր են ի վերայ Հայոց ազգիս»[16]։

Աղթամարի կաթողիկոսների անվանացանկԽմբագրել

Ստորև ներկայացված է ցանկն ըստ Ն.Ակինյանի․

  • Դավիթ Ա (1113 – մոտ 1165)
  • Ստեփանոս Ա Ալուզ (մոտ 1165 – մոտ 1185/90)
  • Անանուն (Աթոռակալության տարիներն անհայտ են)
  • Ստեփանոս Բ Նկարեն (հիշատակվում է 1223 – մահ. 1272)
  • Ստեփանոս Գ Տղա Սեֆեդինյան (1272 – մոտ 1296)
  • Զաքարիա Ա Սեֆեդինյան (1296 – 1336)
  • Ստեփանոս Գ (հիշատակվում է 1340 թվականից – մահ. 1346)
  • Դավիթ Բ (1346 – մոտ 1368), զուգահեռ կաթողիկոս է հիշվում Ներսես Բոլատը (1316, 1324, 1371)
  • Զաքարիա Բ Նահատակ (1369 – 1393)
  • Դավիթ Գ (1393 – 1433)
  • Զաքարիա Գ (1434–64)
  • Ստեփանոս Դ Տղա (1465–89)
  • Զաքարիա Դ (1489 – մոտ 1496)
  • Ատոմ (հիշատակվում է 1496, 1497, 1499, 1507)
  • Հովհաննես (հիշատակվում է 1512-ին)
  • Գրիգորիս Ա Աղթամարցի (Մեծ) (մոտ 1512 – մոտ 1544)
  • Գրիգորիս Բ Սեֆեդինյան, Աղթամարցի (Փոքր) (մոտ 1544 – մոտ 1586)
  • Գրիգորիս Գ Փոքր (հիշատակվում է 1595, 1602, 1604, 1605)
  • Մարտիրոս Գուրջի Փշրուկ (1660 – 1662)
  • Պետրոս (մահ. 1670)
  • Ստեփանոս (հիշատակվում է 1671-ին)
  • Փիլիպպոս (հիշատակվում է 1671-ին)
  • Կարապետ (հիշատակվում է 1677-ին)
  • Հովհաննես Թութունջի (հիշատակվում է 1679-ին)
  • Թովմա Ա (1681 – 1698), հակաթոռ կաթողիկոսն էր Ավետիսը (հիշատակվում է 1698-ին)
  • Սահակ Արծկեցի (հիշատակվում է 1698-ին)
  • Հովհաննես Կեծուկ (հիշատակվում է 1699 – 1704-ին)
  • Հայրապետ Ա Փայխեցի (հիշատակվում է 1706-ին)
  • Գրիգոր Գավաշեցի (հիշատակվում է 1707, 1711)
  • Հովհաննես Հայոցձորեցի (հիշատակվում է 1720-ին)
  • Գրիգոր Հիզանցի (հիշատակվում է 1725-ին)
  • Բաղդասար Բաղիշեցի (հիշատակվում է 1735 – 1736-ին)
  • Նիկողայոս Սպարկերտցի (1736 – 1751)
  • Գրիգոր (մոտ 1751 – 1761)
  • Թովմա Բ Աղթամարցի (մոտ 1761 – 1783)
  • Կարապետ Ղռըմֆասմենց (1783 – 1787)
  • Մարկոս Շատախեցի (1788 – 1791)
  • Թեոդորոս (հիշատակվում է 1792 – 1794-ին)
  • Միքայել (հիշատակվում է 1796-ին)
  • Կարապետ (մահ. մոտ 1813)
  • Խաչատուր Ա Վանեցի (1813 – 1814)
  • Կարապետ (մահ. մոտ 1823)
  • Հարություն (մահ. մոտ 1823)
  • Հովհաննես Շատախեցի (1823 – 1843)
  • Խաչատուր Մոկացի (մոտ 1844 – 1851)
  • Գաբրիել Շիրոյան (1851 – 1857)
  • Պետրոս Բյուլյուլ (1858 – 1864)
  • Խաչատուր Բ Շիրոյան (1864 – 1895)

ՆշումներԽմբագրել

  1. ↑ Նկատի է առնվում քրդերին։

ԱղբյուրներԽմբագրել

  • Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հ.1, էջ 255-256։

ԾանոթագրություններԽմբագրել

  1. ↑ Խաչիկյան Լ․ (1958)։ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 2-րդ։ Երևան։ էջ 308 
  2. ↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 2-րդ։ էջ 312 
  3. ↑ Ալիշան Ղևոնդ (1896)։ Հայ-Վենետ։ Վենետիկ։ էջ 187 
  4. ↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 2-րդ։ էջ 367 
  5. ↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 2-րդ։ էջ 382 
  6. ↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 2-րդ։ էջ 402 
  7. ↑ Ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Վասպուրականի, կազմեց Ե. Լալայան։ Թիֆլիս։ 1915։ էջեր սյունակ 483 
  8. ↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ, կազմեց Լ. Խաչիկյան։ Երևան։ 1967։ էջեր 58–59 
  9. ↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ, կազմեց Լ. Խաչիկյան։ Երևան։ 1967։ էջ 85 
  10. ↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ, կազմեց Լ. Խաչիկյան։ Երևան։ 1967։ էջ 111 
  11. ↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ, կազմեց Լ. Խաչիկյան։ Երևան։ 1967։ էջ 121 
  12. ↑ Бидлиси Шараф-хан (1967)։ Шараф-Наме, т. 1։ Москва։ էջ 158 
  13. ↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ։ էջ 140 
  14. ↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ։ էջ 173 
  15. ↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ։ էջեր 173–174 
  16. ↑ Սրվանձտյանց Գարեգին (1888)։ Թորոս Աղբար, հատոր 2-րդ։ Կ․ Պոլիս։ էջ 426 

ԳրականությունԽմբագրել

  • Մաքսուդյանց Մ., Հավաքարան անվանց կաթողիկոսաց (Աղթամարա), Էջմիածին, 1916
  • Ակինյան Ն., Գավազանագիրք կաթողիկոսաց Աղթամարա, Վնն., 1920
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 255)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Աղթամարի_կաթողիկոսություն&oldid=8642022» էջից