Աղթամարի կաթողիկոսություն

Աղթամարի կաթողիկոսություն;
Տեսակ	կաթողիկոսություն և եպիսկոպոսական աթոռ
Հիմնադրման թվական	1113
Ավարտի թվական	1895
Երկիր	Օսմանյան կայսրություն
Գլխամաս	Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցի, Վանի մարզ, Թուրքիա

Աղթամարի կաթողիկոսություն, Հայոց եկեղեցու ինքնուրույն աթոռներից մեկը։

Պատմություն

1470-ական թվականներին Աղթամարի կաթողիկոսությանը ենթակա եկեղեցական վիճակների (թեմերի) բնակչությունը Աղ-կոյունլուների թուրքմենական ցեղախմբի գերիշխանության ոլորտում էր։ Գրիչներն իրենց թողած հիշատակարաններում ուշագրավ ու արժանահավատ տեղեկություններ են հաղորդում Աղթամարի աթոռին ենթակա եկեղեցաթեմերում ստեղծված կացության մասին։ Աղ-կոյունլու փադիշահ Ուզուն Հասանի (1453–1477) գահակալության տարիները բնորոշվում են իբրև դառնաղետ ժամանակաշրջան։

Ըստ 1471 թվականի Աղթամարի Սուրբ Խաչ վանքում օրինակված Ճաշոցում եղած հիշատակագրության՝ «…երկիր ամենայն երերեալ կայ և տատանեալ ի ձեռաց անօրինաց… է զմահ և զսով, զսուր և զգերութիւն»^[2]։ 1474 թվականին Խլաթի գավառակի Ծղակ գյուղի մոտակայքի վանքում արտագրված Ավետարանի գրիչը վկայում է, որ նույն թվականին Ուզուն Հասանը հարձակվում է Բաղեշի վրա «…և բազում ի մարաց^{[Ն 1]} ազգէն կոտորեաց. և Հայոց ազգիս յոյժ ողորմած է, զի գերի ոչ առնէ…»^[3]: Այդ փադիշահը ջանում էր սիրաշահել քրիստոնյաներին և ձեռք բերել Վենետիկի հանրապետության զորակցությունն ընդդեմ Օսմանյան սուլթանության։ Վենետիկ ուղարկած նրա չորս պատվիրակներից Մուրատը ծագումով հայ էր^[4]։

Ուզուն Հասանի օրոք Աղթամարի կաթողիկոսությունը պահպանեց իր եկեղեցաթեմերը։ Ըստ վիճելի մի վավերագրի՝ 1474 թվականի դրանք տարածվում էին «…ի Շատխոյ մինչև… փոքր գեղորայք, վանորայք և անապատերն...»^[5]: Սակայն պետականության բացակայության պայմաններում դրությունը մնում էր ծանր ու օրհասական։ 1475 թվականին Վանա լճի Կտուց կղզում ձեռագիր օրինակող Խաչատուր գրիչը նշում է՝ «Չգիտեմք, թէ ինչ տի լինի Հայոց ազգիս։ Ի գայլոց միջիս շիւարեալ կանք ողորմելի…»^[6]: «Ի դառն և ի վշտալից ժամանակի, յորում կամք ընդ հարկի և ընդ ծառայութեան ազգին նետողաց»^[7],– գրում է 1476 թվականին Աղթամարում Հայսմավուրք արտագրող գրիչը։

Աղթամարի կաթողիկոսությունը Յաղուբ Բեկի օրոք

Աղթամարի և նրա թեմերի բնակչության կացությունը շարունակում էր մնալ ծանր նաև 1478 թվականից Աղ-կոյունլուների փադիշահ դարձած Յաղուբ Բեկի օրոք։ Թեև 1481 թվականին Աղթամարի թեմերի հայ տանուտերերին հաջողվեց միջնորդել փադիշահի առջև փոքր-ինչ թեթևացնել տալով Աղթամարին ենթակա եկեղեցիների հարկերը^[8], սակայն դա ևս չփրկեց դրությունը։ 1484 թվականին Աղթամարի վանքում ձեռագիր արտագրող Կարապետ գրիչն իր թողած հիշատակարանում շեշտում է` դաժան ու անհույս ժամանակը, երբ «…երկիր ամենայն երերեալ և տատանեալ կայ ի ձեռաց անօրէն ազգին նետողաց»^[9]^[10]^[11]^[12]։

Աղթամարի կաթողիկոսությունը Ռուստամի օրոք

1480–1490-ական թվականներին Աղթամար կղզին քրդական ցեղապետ Մելիք Բեկի որդու՝ Ռուստամի իշխանության տակ էր^[13]։ Ռշտունիքի Շատվան գյուղում 1489 թվականին Ատոմ գրչի թողած հիշատակարանում նշվում է, որ այլակրոն իշխանությունները «...բռնադատեն զամենեսեան զմանկունս եկեղեցւոյ դառնալ ի սնոտի և ի պատիր յոյսն իւրեանց… բազում եկեղեցիս տապալեցին և զխաչ և զԱւետարան նախատեցին»^[14]։ Աղ-կոյունլուների փադիշահ Բայանդուրը (Յաղուբին հաջորդած), ջանալով հնազանդեցնել քրդական ցեղերին, զորք է հանում նրանց դեմ։ Զորքին դիմակայող քուրդ բեկի զորախումբը նահանջում է Ռշտունիք գավառ՝ «...հանդէպ Աղթամարայ, և անդ զօրաժողով առնէր»^[15]։ Նրան հետապնդող թուրքմեն զորապետն ավերածության է մատնում Վանի գավառը։ Հատկապես այնտեղ եղած վանքերն «...առաւել աւերեցին, զի զդարանսն գտին և զգրեանսն և զամենայն սպասք եկեղեցեացն յաւար առին»^[16]։ Նույն զորապետը թեև չի հասցնում գրավել Աղթամար կղզին, սակայն Աղթամարի աթոռին ենթակա թեմերի բնակչությունը ենթարկվում է բռնությունների, կրում զրկանքներ։ Նրանից հետ չէր մնում վերոնշյալ Ռուստամ Բեկը, որի օրոք՝ «...ի դառն և ի չար ժամանակիս … բռնացեր են ի վերայ Հայոց ազգիս»^[17]։

Նշումներ

↑ Նկատի է առնվում քրդերին։

Աղբյուրներ

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հ.1, էջ 255-256։

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
↑ Խաչիկյան, Լ․ (1958). ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 2-րդ. Երևան. էջ 308.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 2-րդ. էջ 312.
↑ Ալիշան, Ղևոնդ (1896). Հայ-Վենետ. Վենետիկ. էջ 187.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 2-րդ. էջ 367.
↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 2-րդ. էջ 382.
↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 2-րդ. էջ 402.
↑ Ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Վասպուրականի, կազմեց Ե. Լալայան. Թիֆլիս. 1915. էջեր սյունակ 483.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ, կազմեց Լ. Խաչիկյան. Երևան. 1967. էջեր 58–59.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ, կազմեց Լ. Խաչիկյան. Երևան. 1967. էջ 85.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ, կազմեց Լ. Խաչիկյան. Երևան. 1967. էջ 111.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ, կազմեց Լ. Խաչիկյան. Երևան. 1967. էջ 121.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ Бидлиси, Шараф-хан (1967). Шараф-Наме, т. 1. Москва. էջ 158.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ. էջ 140.
↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ. էջ 173.
↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ. էջեր 173–174.
↑ Սրվանձտյանց, Գարեգին (1888). Թորոս Աղբար, հատոր 2-րդ. Կ․ Պոլիս. էջ 426.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

Գրականություն

Մաքսուդյանց Մ., Հավաքարան անվանց կաթողիկոսաց (Աղթամարա), Էջմիածին, 1916
Ակինյան Ն., Գավազանագիրք կաթողիկոսաց Աղթամարա, Վնն., 1920

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 1, էջ 255)։

[3] Նկատի է առնվում քրդերին։

[_5e5775e65518eefb-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.

[2] Խաչիկյան, Լ․ (1958). ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 2-րդ. Երևան. էջ 308.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[4] ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 2-րդ. էջ 312.

[5] Ալիշան, Ղևոնդ (1896). Հայ-Վենետ. Վենետիկ. էջ 187.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[6] ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 2-րդ. էջ 367.

[7] ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 2-րդ. էջ 382.

[8] ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 2-րդ. էջ 402.

[9] Ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Վասպուրականի, կազմեց Ե. Լալայան. Թիֆլիս. 1915. էջեր սյունակ 483.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[10] ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ, կազմեց Լ. Խաչիկյան. Երևան. 1967. էջեր 58–59.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[11] ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ, կազմեց Լ. Խաչիկյան. Երևան. 1967. էջ 85.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[12] ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ, կազմեց Լ. Խաչիկյան. Երևան. 1967. էջ 111.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[13] ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ, կազմեց Լ. Խաչիկյան. Երևան. 1967. էջ 121.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[14] Бидлиси, Шараф-хан (1967). Шараф-Наме, т. 1. Москва. էջ 158.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[15] ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ. էջ 140.

[16] ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ. էջ 173.

[17] ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հատոր 3-րդ. էջեր 173–174.

[18] Սրվանձտյանց, Գարեգին (1888). Թորոս Աղբար, հատոր 2-րդ. Կ․ Պոլիս. էջ 426.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[1]

[2]

[Ն 1]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]