Աթեիզմը Հայաստանում, Հայաստանում ապրող քաղաքացիների, կազմակերպությունների, շարժումների ամբողջություն, որոնք մերժում են Աստծո գոյությունը և հրաժարվում կրոնական համոզմունքներից։

Նազարեթ Տաղավարյանի «Դարվինիզմ» գրքի տիտղոսաթերթը, որը հրատարակվել է 1901 թվականին Կոստանտինոպոլում

Հայաստանում ոչ կրոնական հայացքների առաջացման և տարածման փիլիսոփայական նախադրյալները մասնավորապես նկատելի են դեռևս միջնադարյան հայ փիլիսոփաների աշխատություններում, որոնց աշխատանքները լուսավորության դարաշրջանի արևմտաեվրոպական լուսավորիչների ստեղծագործությունների, ինչպես նաև Չարլզ Դարվինի գիտական հայտնագործությունների հետ մեկտեղ, արդեն 19-րդ դարի երկրորդ կեսից հիմք են դարձել Հայաստանում աթեիստական աշխարհայացքի ամրապնդման և համակարգման համար[1]։

Պատմություն խմբագրել

Հայկական փիլիսոփայության սկզբնաղբյուրներն իրենց արտացոլումն են գտել Հին Հայաստանի ժողովրդական ստեղծագործության կրոնական առասպելներում և հուշարձաններում։ Արդեն մեր թվարկության 4-րդ դարում Հին Հայաստանի կյանքում տեղի են ունեցել զգալի հոգևոր փոփոխություններ։ Քրիստոնեությունը դարձել է պետական կրոն, ստեղծվել է այբուբենը և հայոց գրերը։ Որոշ ժամանակ անց Հին Հայաստանում զարգացել է սեփական բնօրինակ գրականությունը, ինչպես նաև հայտնվել է թարգմանական գրականություն։ Հին հայերեն են թարգմանվել Արիստոտելի, Ֆիլիպ Ալեքսանդրացու, Պորֆիրիայի, Հերմես Եռամեծի աշխատությունները, Թեոնի հռետորական ստեղծագործությունները, Դիոնիսիոս Թրակացու քերականությունը, Օլիմպիանի առակները և շատ ուրիշներ։ Նոր գրականությունը հնարավորություն էր տալիս ազնվականներին ձեռք բերել գիտական գիտելիքներ մայրենի լեզվով։ Հունական գիտության և գրականության թարգմանական ստեղծագործությունները ծնել են հին հայ փիլիսոփաների, քերականների և գրողների հարուստ մեկնաբանական գրականություն։ Ինչպես նշում է Թորգոմ Իսայանը, այդ ժամանակաշրջանի փիլիսոփայական ուսմունքները ծաղկում էին եկեղեցու վերահսկողության տակ գտնվող դպրոցների պատերի ներսում, ինչի կապակցությամբ ընդդիմադիր նյութապաշտական համակարգի առաջացումն այն ժամանակ համեմատաբար հազվադեպ երևույթ էր։

Որոշակի նշանակություն է ունեցել նաև Հին Հայաստանի այնպիսի պատմական առանձնահատկությունը, ինչպիսին է հին հայկական կրոնը փոխարինել նոր քրիստոնեությամբ՝ ի դեմս Հայ առաքելական եկեղեցու, որն առաջացել է պետության կողմից։ Իսայանը այս փաստի մեջ տեսնում էր ուժեղ և արտահայտիչ տարերային նյութապաշտական ուղղվածության և ազատամտության պատճառը՝ հին հայ մտածողների հայացքների և ժողովրդական զանգվածների աշխարհայացքի մեջ։ Միևնույն ժամանակ, ժողովրդական զանգվածների հայացքներում առկա է նաև նյութականությանը հակառակ կրոնադավանական ուղղվածություն։ Ընդորում, ինչպես նշում է Իսայանը, կրոնը և իդեալիզմը հատկապես ուժեղ են աշխարհի մասին առավել ընդհանուր պատկերացումների ոլորտում։

Հին Հայաստանում փիլիսոփայական հասկացությունների մշակումը 5-րդ-6-րդ դարերում սերտորեն կապված է եղել աշխարհի մասին գիտությունների՝ աստղագիտության, տիեզերաբանության աշխարհագրության և այլ գիտությունների առաջին քայլերի հետ։ Հայերենով են թարգմանվել բնագիտական աշխատություններ, ինչպիսիք են Պսևդո-Արիստոտելի «Խաղաղության մասին», Զենոնի «Բնության մասին», Գրիգորի Նիսկու «Մարդու կառուցվածքի մասին» և առաջին անգամ՝ Էվկլիդի «Երկրաչափությունը» աշխատությունները։ Եզնիկ Կողբացու «Հերքումների գիրք», Եղիշեի «Եղելության մեկնություն», Դավիթ Անհաղթի «Փիլիսոփայության սահմանում» աշխատություններում դիտարկվել են նաև տիեզերքի և աշխարհի կառուցվածքի այլ խնդիրներ։ Իսկ արդեն 7-րդ դարում բնական գիտությունների խնդիրները սկսեցին դիտարկվել փիլիսոփայությունից առանձին։ Այս ուղղությամբ առաջինը դարձավ Անանիա Շիրակացին, որը հիմք դրեց գիտության և փիլիսոփայության նկատմամբ առավել լայն և խորը հետաքրքրության, արտաքին աշխարհի ճանաչողության մեջ էմպիրիզմի և սենսուալիզմի զարգացման համար, որի գաղափարները 13-րդ-14-րդ դարերում արտացոլվեցին Վահրամ Րաբունիի, Հովհաննես Որոտնեցու և Գրիգոր Տաթևացու նոմինալիզմում[2]։

Փիլիսոփայական նախադրյալները միջնադարի և նոր ժամանակների հայ փիլիսոփաների աշխատություններում խմբագրել

7-11-րդ դարեր խմբագրել

Հայկական փիլիսոփայության զարգացման գործում նշանակալի դեր ունի Անանիա Շիրակացին։ Մեզ հասած նրա աշխատությունների մեծ մասը վկայում են բնագիտության, մաթեմատիկայի, աշխարհագրության աստղագիտության բարձր մակարդակի մասին, որը ձեռք է բերվել Հին Հայաստանում 7-րդ դարի առաջին կեսին, Շիրակացու գործունեության ժամանակ։ Շիրակացին, ինչպես նշում է Իսայանը, տրամաբանության զարմանալի ուժով կարողացել է ամփոփել հնագիտության գիտնականների կուտակած արժեքավոր նյութը և գալ տեսական եզրահանգումների, որոնք հաճախ հեռու են աստվածաբանական դոգմատիզմից[2]։

Շիրակացին պնդում էր, որ բնությունը Աստծո ածանցյալն է, բայց այն իրական է, ունի կոնկրետ՝ որոշակի կեցվածք, ճանաչելիություն։ Շիրակացին ստեղծել է փիլիսոփայական համակարգ, որը աշխարհի ծագման հիմքում ունեցել է չորս տարր՝ կրակ, որն իր մեջ ներառում է չորություն և ջերմություն, օդ՝ խոնավություն և ջերմություն, ջուր` խոնավություն և ցուրտ, հող` սառնություն և չորություն։ Անտիկ փիլիսոփաների ուսմունքը չորս տարրերի մասին հայտնի էր Հին Հայաստանում, այն շարադրված էր մի շարք աշխատություններում՝ սկսած 5-րդ դարից։ Սակայն, ինչպես նշում են աղբյուրները, տարերքի գաղափարն իր արմատներն է դնում հին հայկական կրոնի մեջ, որն, ըստ երևույթի, Հայաստանում զարգացած կրոնական շերտերից մաքրված բնափիլիսոփայական ենթադրություն է[2]։

Տարրերի վերաբերյալ տեսակետներին զուգահեռ Շիրակացին անդրադառնում է նաև այդ տարրերի կողմից ձևավորված աշխարհի ճանաչելիության հարցին։ Նա գրում է. «աշխարհագրության վերաբերյալ Սուրբ գրություններում ոչ մի մանրամասն բան չգտնելով, բացառությամբ հազվագյուտ ցրված և միևնույն ժամանակ դժվար ընկալելի և մութ տեղեկությունների, մենք ստիպված եղանք դիմել հեթանոսական (հնաոճ) գրողների, որոնք ստեղծեցին աշխարհագրական գիտություն՝ ապավինելով ճանապարհորդությանը և նավարկությանը, և դա հաստատեցին երկրաչափությամբ, որն իր ծագմամբ պարտական է աստղագիտությանը»[3]։

Շիրակացին աստղագիտությունը պաշտպանել է աստղագուշակներից և առաջին հերթին քաղդեացիներից։ Նա գրում է. «Եթե աստղերն իսկապես, ինչպես իրենք են ասում, չարիքի պատճառ են, ապա նրանց չար բնության պատճառը ծագում է նրանից, ով ստեղծել է դրանք, քանզի եթե նրանք չար են բնությունից, ապա ավելի չար պետք է լինի արարիչը, ով ստեղծել է դրանք»[4]։ Ըստ Իսայանի՝ աստղագետների պնդումների Շիրակացու հերքումը, ըստ էության, նշանակում էր ֆատալիզմի և սնահավատության հերքում[2]։

Անանիա Շիրակացին պահպանում էր երկրակենտրոն աշխարհայացքը՝ մտքեր հայտնելով հօգուտ Երկրի գնդաձևության[5]՝ ամենաքիչը հաշվի առնելով աշխարհի արարման մասին աստվածաշնչյան առասպելը։ Շիրակացին նաև արևի և լուսնի խավարումների մասին բավականին ճիշտ բացատրությունների հեղինակ է[6]։ Իսայանի դիտարկմամբ, Շիրակացին իր կազմած հանելուկների վերնագրերում նման առաջարկներ է արել։ «Աստված անզուսպ է, խաչը անզսպելի» է, կամ «Տերը գող է, սարկավագը` խաչված, մարգարեն՝ ստախոս»[7] և այլն։ Շիրակացու ազատամտությունը չէր կարող աչքաթող անել բոլոր նրանց, ովքեր ծանոթանում էին նրա շարադրություններին։ Պատահական չէ, որ նա հաճախ հետապնդվում և հալածվում էր եկեղեցու կողմից։ Ըստ Իսայանի, անհետևողական են Շիրակացու այս կամ այն հայացքները, դրանք նշանավորում են բնության բնափիլիսոփայական, տարերային-նյութապաշտական ըմբռնման հզոր ընթացքի սկիզբը։

Ուշագրավ է աստվածաբան և 5-րդ դարի փիլիսոփա Եզրիկ Կողբացու դիրքորոշումը, ով բարու և չարի խնդրի քննարկման ընթացքում հանգել է այն եզրակացությանը, որ աստվածային նախասահմանության տեղում պետք է դնել մարդու ազատ կամարտահայտությունը։ Կամքի ազատության մասին Կողբացու գաղափարները, որոնք իրենց մեջ պարունակում են ճակատագրի հանդեպ կույր հնազանդությունից հրաժարում, ակտիվ գործողության կոչ էին անում։ Այսպիսով, Եզնիկ Կողբացուն են պատկանում հետևյալ խոսքերը. «Երբ ավազակը հարձակվում է երկրի վրա, որպեսզի ոչնչացնի բնակիչներին, ապա արդյոք բնակիչները չպետք է զորքեր հավաքեն՝ ավազակին երկրից վտարելու համար։ Թշնամուն երկրից դուրս մղելով՝ մենք ապացուցում ենք, որ ոչ թե ճակատագրի որոշումով է տեղի ունեցել կործանում, այլ ավազակի բռնության հետևանքով»[8]։

11-13-րդ դարեր խմբագրել

Փիլիսոփա, բանաստեղծ, աստղագետ և աստվածաբան Հովհաննես Իմաստասերը (մոտավորապես 1045-1129 թվականներին[9]) մեզ հասած մաթեմատիկայի, աստղագիտության, փիլիսոփայության և այլ գիտությունների մի շարք աշխատությունների հեղինակն է, ինչպես նաև իրականացրել է հայկական օրացույցի բարեփոխումը։ Իր «Իմաստության խոսք» ստեղծագործության մեջ իմաստունը հայտնել է այն միտքը, որ իրեն արվեստին նվիրած մարդու համար լավագույն ուսուցիչը բնությունն է, որից նա պետք է սովորի, և որը պետք է ուսումնասիրի ու իմանա։ Իմաստասերը համարում է «գիտությունը, որը հաստատված չէ փորձով, գիտություն չէ»։ Նա գրում է, որ «հետազոտողը պետք է բազմակողմանիորեն կրթված և բանիմաց լինի, նա պետք է ուսումնասիրի ոչ միայն Սուրբ Գիրքը, այլև արտաքին (աշխարհիկ) գիտությունները, եթե անգամ նա լիովին տիրապետել և գայթակղվել է դրանց մեջ, այնուամենայնիվ, առանց փորձի նրա գիտելիքը չի կարող ճշգրիտ լինել, միայն փորձն է անսասան և անվիճելի»[10]։

XII դարի բժիշկ[11] Մխիթար Հերացին նշում է, որ հիվանդությունները չեն հանդիսանում ամենաբարձրյալի պատիժը մարդկանց մեղքերի համար, ինչպես նաև բուժումը կապ չունի արարչի միջամտության հետ։ Հիվանդությունների պատճառները, ըստ Հերացու, պետք է փնտրել մարմնի փոփոխությունների և մարդու մարմնի վրա բնության ազդեցության մեջ։ Իսկ պատճառի ճանաչումն արդեն հիվանդության ճանաչումն է։ Նույնիսկ Հերացու համար հոգին կապված չէր գերբնականի հետ, այն մարմնի մի մասն է։ Հերացին գրում է. «Գիտնականները մարդու մարմինը նմանեցնում են բաղնիքին, քանի որ բաղնիքը գործում է երեք բաների առկայության դեպքում, որոնք են` պատերը, ջուրը և օդը։ Բացի այդ, մարդու մարմինը կառուցված է երեք բաներից. մեկը չոր և ամուր մասն է, երկրորդը` խոնավությունն է, որը կոչվում է հյութ կամ նյութ, այսինքն արյուն, դեղին մաղձ, երրորդը` երեք թոքերը, այսինքն երեք հոգի` բուսական հոգի, կենդանական հոգի և զգայական հոգի»[12]։

Հատուկ նշանակություն ունի մտածող, գրական և հասարակական գործիչ, XII դարի աստվածաբան և հոգևորական Մխիթար Գոշի գործունեությունը, ով, ի թիվս այլ բաների, պաշտպանում էր Հայաստանում երկդիմի դատական համակարգը՝ հոգևոր և աշխարհիկ։ Աշխարհիկ դատարանը պետք է վարի թագավորը, իսկ հոգևորը՝ երկու կամ երեք խորհրդականներ ունեցող եպիսկոպոսը[2]։

18-րդ դար խմբագրել

Հայաստանում աթեիստական աշխարհայացքի կայացման և հետագա ձևավորման մեջ առանձնահատուկ տեղ են զբաղեցնում 17-րդ դարի այնպիսի մտածողներ, ինչպիսիք են Հովսեփ Էմինը, Մովսես Բաղրամյանը և Շահամիր Շահամիրյանը։ Շահամիր Շահամիրյանը, հենվելով բնական իրավունքի տեսության վրա, փորձում էր գտնել այն պատճառները, որոնք մարդուն դրդում են բացասական սոցիալական գործողությունների։ Նա գտնում է այդ պատճառները մարդու բնության մեջ[13]։ Հովսեփ Էմինը, որը նույնպես բնական իրավունքի տեսության կողմնակից էր, հոգևորականներին ընդամենը «ճարպիկ մարդկանց խումբ» է անվանում։ Այդ պատճառով, ըստ Էմինի, «եթե մուսուլմանները խլում են կյանքը, ապա մեր հոգևորականները պահում են հայերի հոգիները»[14]։

Շահամիր Շահամիրյանը և Մովսես Բաղրամյանը եկեղեցու պետությունից անջատման, եկեղեցու մեկուսացմանը հասարակության կառավարման հարցերում մասնակցություն ունեցել են։ Նրանք հարգում էին կրոնը, սակայն խիստ քննադատում էին հոգևորականներին[2]։

19-րդ դար խմբագրել

 
Միքայել Նալբանդյան (1829-1866)

Հայաստանում ազատամտությունն ու աթեիզմը 19-րդ դարի երկրորդ կեսին ընդգրկում էին տարբեր խնդիրների լայն շրջանակ, որոնց թվում առանձնացան այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք են կրոնի քննադատության սոցիալ-պատմական հիմքերը, բնագիտական ձեռքբերումները` որպես կրոնի դեմ պայքարի միջոց, աշխարհիկ էթիկայի և կրոնական էթիկայի հակադրությունը, կրոնի հաղթահարման ուղիների որոնումը և այլն։ Աթեիզմի արմատական խնդիրների մշակումը էական դեր է խաղացել 20-րդ դարասկզբին Հայաստանում աթեիզմի հետագա ընկալման մեջ[15]։

Ըստ Իսայանի`19-րդ դարի երկրորդ կեսը բացառապես կարևոր դեր է խաղացել Հայաստանի հոգևոր կյանքում իր բովանդակությամբ և ուղղվածությամբ, քանի որ հենց այդ ժամանակահատվածում է ընկնում մտածողների լուսավոր համաստեղության ի հայտ գալը, որոնցից Միքայել Նալբանդյանն առանձնանում է որպես առաջամարտիկ գործիչներից մեկը, ում նյութապաշտությունը դասավորվել է որպես փիլիսոփայության համակարգ, իսկ աշակերտներն ու հետևորդները կարողացել են այդ նյութապաշտությունը հասցնել մարտնչող աթեիզմի[16]։

Նշանակալի է այն փաստը, որ աթեիզմը Հայաստանում 19-րդ դարի երկրորդ կեսին զարգացել է գիտության և մշակույթի արագ զարգացման պայմաններում։ Այս ժամանակահատվածը ներառում է աստղագիտության, ֆիզիկայի, քիմիայի, երկրաբանության, կենսաբանության, բժշկության, Չարլզ Դարվինի էվոլյուցիոն ուսմունքի ժամանակակից նվաճումների տարածումը։ Նույն ժամանակահատվածում տեղի է ունեցել հայտնի բնագետ-դարվինիստ Նազարեթ Տաղավարյանի, «Դարվինականություն» բնօրինակ աշխատության հետ կապված գործունեությունը[15]։

Ինչպես նշում է Իսայանը, ժամանակակից հայ աթեիզմը մեծապես հիմնված է 19-րդ դարի այնպիսի հայ լուսավորիչների աշխատանքների վրա, ինչպիսիք են պատմաբան-հայագետներ Մկրտիչ Էմինը և Ղևոնդ Ալիշանը, որոնք մշակել են տարեգրական և այլ սկզբնաղբյուրներ՝ նոր հայտնագործություններով հարստացնելով ազգային պատմագրությունը, Խաչատուր Աբովյանը, հայ գրականության դասական գրող-դեմոկրատ Պերճ Պռոշյանը, բանաստեղծ Սմբատ Շահազիզը, ականավոր գրող Րաֆֆին, ականավոր գրող, սոցիալ-քաղաքական սատիրայի վարպետ Հակոբ Պարոնյանը։

Աթեիզմի տարածումը Հայաստանում նաև նպաստեց տպագիր նյութերի թողարկման կտրուկ աճին և դրանում աշխարհիկ գրքերի համամասնությանը։ Բազմաթիվ պարբերականների, երգիծական և այլ ամսագրերի հայտնվելը մեծապես պայմանավորված էր հայ լուսավորիչներ Միքայել Նալբանդյանի, Ստեփանոս Նազարյանի, Հարություն Սվաճյանի, Գրիգոր Արծրունու ծավալած գործունեությամբ։ Հատկապես նշանակալի է պատմական ասպարեզում Միքայել Նալբանդյանի՝ փիլիսոփայության, դեմոկրատի և հեղափոխականի հայտնվելը գործնականում` քաղաքական գործունեության մեջ։

19-րդ դարի երկրորդ կեսի հայ լուսավորիչները, լինելով իրենց ժամանակի առաջավոր մարդիկ, համատեղում էին քաղաքական արմատականությունը, որը դրսևորվում էր բոլորի մոտ տարբեր աստիճաններով, առաջադեմ փիլիսոփայական և գիտական հայացքներով, իրենց ստեղծագործություններում հաճախ էին անդրադառնում կրոնական աշխարհայացքի դեմ[15]։

Ինչպես նշում է Իսայանը, հայ ազատամտությունն ու աթեիզմը 19-րդ դարի երկրորդ կեսին դրսևորվել են նախևառաջ երեք հիմնական ձևերով[15]`

  1. Առաջին ձև` ժողովրդական ընդդիմությունն է կրոնական կազմակերպությունների և ծառաների հետ։
  2. Երկրորդ ձև` գիտական գիտելիքների քարոզչություն և տարածում։
  3. Երրորդ ձև` կրոնի և եկեղեցու գիտական քննադատությունը, որն իրականացվել է 19-րդ դարի երկրորդ կեսին հայ շատ մտածողների կողմից։
 
Նազարեթ Տաղավարյան (1862-1915)

19-րդ դարի հայ լուսավորության գործիչներն իրենց ստեղծագործություններում հենվել են ժողովրդական ազատամտության և բնագիտության նվաճումների վրա՝ համադրելով հակակրոնական փաստարկները։ Այսպիսով, 19-րդ դարի երկրորդ կեսին հայկական աթեիզմի դրսևորումները բազմազան էին ինչպես ձևով, այնպես էլ գաղափարական բովանդակությամբ։ Այսպես՝ Նազարեթ Տաղավարյանի, Մատթեոս Մամուրյանի, Ե. Շահազիզյանի, Ս. Ոսկանյանի աշխարհայացքում արտացոլվեց տարերային նյութապաշտությունը, որը նրանց մոտ հաճախ քողարկվում էր դեիզմով։ Գրիգոր Արծրունին և Ստեփանոս Նազարյանը կիսում էին նյութապաշտական պատկերացումները։ Միքայել Նալբանդյանը, Գալուստ Կոստանյանը, Րաֆֆին, Մ. Մալաքյանը, Ա. Հայկունին բացահայտ պաշտպանում էին նյութապաշտությունը։ Ինչպես նշում է Իսայանը, հենց նյութապաշտական գաղափարներն են, որոնք ավելի կամ պակաս չափով բնորոշ էին հայ լուսավորության բոլոր հիմնական ներկայացուցիչներին, որոնք հիմք էին հանդիսանում կրոնի հանդեպ իրենց քննադատության համար[15]։

Ինչպես նշում է Իսայանը, հայ ազատամտությունն ու աթեիզմը, ինչպես նախկինում, կառուցվել են լուսավորչական փիլիսոփայության պարզ, բավարար չափով յուրացված ընդհանուր դրույթների հիման վրա։ Նյութապաշտությունը գիտելիքի տեսության մեջ, սոցիալ-քաղաքական ոլորտում, որն ուղղված է նախախնամականության դեմ բնական իրավունքի տեսությանը, գիտության հանդեպ խորը հարգանքին, տգիտության և ակնածանքի հանդիմանությանը, մարդկային մտքի ուժի առաջնակարգների անվերապահ ճանաչմանը։ Այս ամենը ընկած էր 19-րդ դարի երկրորդ կեսի հայկական աթեիզմի հիմքում։ Միևնույն ժամանակ, կրոնական աշխարհայացքի հիմքերը քննադատվում էին ոչ միայն աթեիզմի, այլև պանթեիզմի դեիզմը, ինչպես նաև կրոնական թերահավատությունը։

Հայ լուսավորիչների կողմից քարոզվող ամեն ինչը չէ, որ ներթափանցել է տպագրության մեջ և, առավել ևս, հասել հայ ընթերցողին։ Հաճախ Հայ Եկեղեցու քննադատությունը քողարկվում էր իսլամի, կաթոլիկության կամ պապության ինստիտուտը բացահայտելու քողի տակ, կամ Հայ եկեղեցու առանձնացող սնահավատությունը պատկերվում էր որպես հեռավոր պատմական դարաշրջանի հավելված։

Հայաստանում 19-րդ դարն ավելի շատ էր աչքի ընկնում քրիստոնեության քննադատության փորձի նկատմամբ մեծ հետաքրքրությամբ, քան նախորդ դարաշրջանները։ Դրա հետ մեկտեղ, տվյալ շրջանի հայ լուսավորիչներն ընդունել են արևմտաեվրոպական փիլիսոփայության որոշակի գաղափարներ[17][18]։ Այսպիսով, Միքայել Նալբանդյանն ու Գևորգ Արծրունին հաճախ վկայակոչում էին Ժան-Ժակ Ռուսոյին, Դիդրոյին ու Վոլտերին։

Հատկանշական է, որ 19-րդ դարի երկրորդ կեսի հայ աթեիստական գրականությունն առանձնանում էր նրանով, որ Հայաստանում ստեղծված կոնկրետ պատմական պայմաններում հենց գեղարվեստական գրականության միջոցով ավելի ազատ և միևնույն ժամանակ ավելի հասկանալի կարող էր փոխանցվել եկեղեցու և կրոնի քննադատությունը, ազատամտության և աթեիզմի գաղափարները։

 
Անտոն Գարագաշյան 1818֊1903, հայ փիլիսոփա, պատմաբան, հայագետ, մանկավարժ և նախկին հոգևորական

Ինչպես նշում է Իսայանը, 19-րդ դարում Հայ Եկեղեցու ներկայացուցիչները ակտիվորեն նպաստում էին հայ ժողովրդի բնածին կրոնավորության հայեցակարգին՝ վկայակոչելով հայերի ազգային մտածելակերպին, նրանց ինքնագիտակցությանը, ենթադրաբար ամբողջովին նպատակ ունենալով գտնել այլ ուղիներ այլ աշխարհում։

1896 թվականին արքեպիսկոպոս Մեսրոպ Սմբատյանցը գրել է, որ «սրտի մեծ ցավով ընդունում ենք, որ ինչպես քաղաքային, այնպես էլ գյուղական բնակչությունը աստիճանաբար հեռանում է հայրենի եկեղեցուց, այն եկեղեցուց, որը եղել է և պետք է մնա ազգային ամբողջականության միակ ու ամուր հենարանը»[19]։ Վարդապետ Գարեգին Հովսեփյանը վկայեց, որ «աթեիզմը տարբեր ճանապարհներով տարածվում է հասարակ ժողովրդի մեջ։ Գյուղերում էլ հաճախ ենք լսում նույն թեթևամիտ դատողությունները, անհարգալից վերաբերմունք եկեղեցու և նրա ծառաների նկատմամբ»[20]։ Պարբերաբար պարբերականում արտացոլվել է նաև Հայաստանում հակաեկեղեցական տրամադրությունների մեծացման գործընթացը, աթեիզմի տարածումը[21]։

Իրավիճակի բարդության մասին տեղեկացված լինելը կրոնի համար վտանգավոր է նաև եկեղեցու գաղափարական պաշտպանների մի շարք աշխատություններում։ Գիտակցելով աթեիզմի և կրոնի դիմակայության բնագիտական գիտելիքների նշանակությունը, եկեղեցու կողմնակիցները պնդում էին, որ պետք է ավելի մեծ ուշադրություն դարձնել հայկական դպրոցներում կրոնական առարկաների ուսուցմանը, պնդում էին աստվածաբանական դավանանքների նորացման անհրաժեշտության մասին։ Եպիսկոպոս Գրիգոր Աղամիրյանը «Անհավատություն» հոդվածում նշում էր․

  Որքան հեռու է, այնքան ավելի համարձակ ու ազատ է նյութապաշտությունը գլուխ բարձրացնում։ Մեր օրերում կյանքի կեղծ, ցավոտ ըմբռնումը հենվում է նյութապաշտության վրա, որը օրեցօր ճանաչում է գտնում։ Այս աշխարհայացքի համաձայն, գիտությունը, առանց կողմնակի օգնության, կրոնի և հավատքի միջամտության, ուսումնասիրել է բոլոր, այդ թվում՝ բարոյական օրենքներն ու կյանքի երևույթներն ու ուղղություն է տվել դրանց։  

Ըստ Եսայանի դիտարկումների՝ հայ գրականության մեջ մինչև 20-րդ դարի սկիզբը աթեիզմը Հայաստանում գրեթե չի լուսաբանվել։ Աթեիստական միտքը, որպես հետազոտության թեմա, ընդհանրապես բացակայում էր։ Միայն մի շարք հոդվածներ, գրական, պատմական և փիլիսոփայական բնույթի այս կամ այն շարադրությունների առանձին գլուխներ, որտեղ խոսք է գնում հայ ազատամտության մասին, կարող են առնչվել Հայաստանում աթեիզմի խնդիրներին։

Ինչպես վկայում է Իսայանը, 19-րդ դարի երկրորդ կեսին աթեիստական մտքի զարգացումը Հայաստանում աչքի է ընկել եկեղեցու նկատմամբ անհանդուրժողականության աճով և ընդհանրապես կղերականության աճով։

Կրոնական արձագանքը աթեիստական գաղափարների տարածման համար խմբագրել

Ի պատասխան 19-րդ դարի երկրորդ կեսին Հայաստանում աթեիզմի դիրքերի ամրապնդման, եկեղեցին և նրա աջակիցները ուժեղացրին հարձակումները աթեիստական աշխարհայացքի հետևորդների նկատմամբ։ Այսպիսով ըստ Իսայանի, շատ հայ մտածողների դեիստական արտահայտությունները եկեղեցական պատմագրությունը ներկայացնում էր որպես աստվածաբանական։ Այսպես, հայտնի է, որ նույնիսկ Միքայել Նալբանդյանը կրոնական հեղինակների լուսաբանման մեջ հայտնվում էր որպես «աստվածավախ մտավորական»[22]։ Նման մի բան, Իսայանի, կատարվել է եկեղեցական պատմագրության միջոցով` կապված Ստեփանոս Նազարյանի հետ, թեև վերջինս նյութապաշտ չէր, այնուամենայնիվ, շեշտը դրվեց նրա գիտելիքների ենթադրաբար սիրողականության վրա, ինչը պայմանավորում էր նրա քննադատությունը քրիստոնեության և եկեղեցու վերաբերյալ։ Միաժամանակ, Ստեփանոս Նազարյանի մասին իր հուշերում Գաբրիել Տեր-Հովհաննիսյանը գրում է, որ «Երբ խոսք էր գնում, Նազարյանը հուզված խոսում էր հոգևորականության մասին և կրկնում, որ ներկայիս հայ հոգևորականությունը պետք է ջնջվի երկրի երեսից... արմատախիլ արվի,.. ոչնչացվի»[23]։

Հատկանշական է դատավոր Գալուստ Կոստանդյանի՝ եկեղեցու հետ ունեցած հարաբերությունների համատեքստում։ Իր գործունեության սկզբում հանդես գալով որպես սպիրիտուալիստ (1860-1870-ական թվականներին), Կոստանդյանը հետագայում զգում է արևմտաեվրոպական նյութապաշտության, ինչպես նաև նրա ժամանակակից բնագիտական գաղափարների ազդեցությունը և էվոլյուցիա է իրականացնում դեպի աթեիզմ։ Նա դրական էր վերաբերվում 18-րդ դարի վերջի նյութապաշտական և հակակրոնական մտածողին, մասնավորապես, Դյուպյուիին, Վոլնեին՝ տարածելով նրանց հակակրոնական գաղափարները։ Բացի այդ, լինելով խորագիտակ գրող՝ նա իր աշխատանքին ներգրավել է գրական ծավալուն նյութ, ինչպես դա եղել է իր պատրաստած «Մեթոդի վրա» աշխատությունում, որը լույս է տեսել 1879 թվականին, այն թողել է «անսպասելիորեն պայթած ռումբի» տպավորություն[23]։ Կոստանդյանը վկայակոչում է Հեկկելի («Մարդաբանություն, կամ մարդու զարգացման պատմություն»), Դարվինի («Մարդու ծագումը և սեռական ընտրությունը»), եգիպտագետ Գաստոն Մասպերոյի («Արևելքի ժողովուրդների հնագույն պատմություն»), Շտրաուսի («Հիսուսի կյանքը») աշխատությունները, անդրադարձել է Հումբոլդտի, Կանտի, Բենեդիկտի, Բեկոնի, Մարքսի թեզերին[16]։

Կոստանդյանի արտահայտած բնության մասին նյութապաշտական պատկերացումները նույնպես տարակարծիք էին բնության վերաբերյալ աստվածաբանական տեսակետների հետ։ Կոստանդյանի օրոք Արևմտյան Հայաստանում, որտեղ աշխատել է Կոստանդյանը, կարծիք կար, որ եթե Աստված ցանկանա, ապա ամեն ինչ կարող է անել և ավերել, սկիզբ դնել բնության օրենքներին և իր ցանկությամբ փոխել կամ չեղյալ հայտարարել դրանք։ Իսկ ըստ Կոստանդյանի՝ իրական բնության մեջ, որը զարգանում է իր սեփական, ներքուստ իրեն հատուկ օրենքներով և որտեղ իշխում է պատճառահետևանքային պայմանավորվածությունը, տեղ չկա որևէ գերբնական ուժերի համար։ Կոստանդյանը նույնիսկ համարում էր, որ մարդկության պատմությունը օրինաչափ զարգացման բնույթ է ստացել սոցիոլոգների հետազոտությունների շնորհիվ[24]։

Աթեիզմը ներկայիս Հայաստանում խմբագրել

 
Արսեն Թորոսյան, Հայաստանի առողջապահության նախկին նախարար, աթեիստ[25][26][27]

Գեորգի Դերլուգյանի կարծիքով, Հայաստանի առանձնահատուկ պատմական զարգացման շնորհիվ այսօր երկրում հայերից քչերն են իրենց անվանում ամբողջական աթեիստ, ինչպես և դժվար կլինի հայերի գտնել կրոնական ֆունդամենտալիստների շրջանում[28]։

Աթեիստների թիվ խմբագրել

Ամերիկյան Գելափի ինստիտուտի տվյալների համաձայն՝ Հայաստանի բնակչության 18 %-ը իրեն ոչ կրոնական է համարում[29]։ Հայաստանի 2011 թվականի մարդահամարի տվյալների համաձայն, 34 373 քաղաքացիներ, այսինքն ամբողջ բնակչության մոտ 1.1%-ը, կրոնական համոզմունքների սյունակում նշել են «ոչ կրոնական»[30]։

Ոչ կրոնականությունը, այդ թվում աթեիզմը, ներկայումս որևէ ինստիտուցիոնալ ձևով ներկայացված չէ Հայաստանում, այնուամենայնիվ կա զգալի աթեիստական շարժում։ Աթեիստների միջև գաղափարների փոխանակման հարթակ են հանդիսանում սոցիալական ցանցերը[31][32]։

Հայաստանում Pew Research Center-ի անցկացրած հարցման համաձայն՝ Հայաստանում հարցվածների 5%-ը չի հավատում Աստծուն, 95%-ը հավատում է, իսկ Հայաստանի բնակչության 85%-ը իրեն համարում է քրիստոնյա[33]։

Աթեիստների իրավունքը Հայաստանում խմբագրել

Հայաստանի Սահմանադրության 17-րդ հոդվածի համաձայն «Հայաստանի Հանրապետությունում երաշխավորվում է կրոնական կազմակերպությունների գործունեության ազատությունը» և «կրոնական կազմակերպություններն առանձնացված են պետությունից»։ Այնուամենայնիվ, Սահմանադրության 18-րդ հոդվածը սահմանում է, որ «Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում է Հայաստանյաց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու որպես ազգային եկեղեցու բացառիկ առաքելությունը հայ ժողովրդի հոգևոր կյանքում, նրա ազգային մշակույթի զարգացման և ազգային ինքնության պահպանման գործում»[34]։

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 29-րդ հոդվածը սահմանում է խտրականության արգելք՝ կախված սեռից, ռասայից, մաշկի գույնից, էթնիկ կամ սոցիալական ծագումից, գենետիկական հատկանիշներից, լեզվից, կրոնից, աշխարհայացքից, քաղաքական կամ այլ հայացքներից, ազգային փոքրամասնությանը պատկանելուց, գույքային վիճակից, ծնունդից, հաշմանդամությունից, տարիքից, անձնական կամ սոցիալական բնույթի այլ հանգամանքներից[34]։

ՀՀ Սահմանադրության 41-րդ հոդվածը սահմանում է, որ.

  1. Յուրաքանչյուր ոք ունի մտքի, խղճի և կրոնի ազատության իրավունք։ Այդ իրավունքը ներառում է կրոնի կամ համոզմունքների փոփոխության ազատությունը և քարոզի, եկեղեցական արարողությունների, պաշտամունքի այլ ծիսակատարությունների ձևով կամ այլ ձևերով ինչպես միանձնյա, այնպես էլ այլոց հետ համատեղ և հրապարակայնորեն կամ մասնավոր կարգով արտահայտվելու ազատությունը։

2. Մտքի, խղճի և կրոնի ազատության արտահայտումը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով՝ պետական անվտանգության, հասարակական կարգի, առողջության և բարոյականության կամ այլոց հիմնական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության նպատակով։

3. Յուրաքանչյուր քաղաքացի, որի դավանանքին կամ կրոնական համոզմունքներին հակասում է զինվորական ծառայությունը, ունի օրենքով սահմանված կարգով այլընտրանքային ծառայությամբ փոխարինելու իրավունք։

4. Կրոնական կազմակերպությունները իրավահավասար են և օժտված են ինքնավարությամբ։ Կրոնական կազմակերպությունների ստեղծման և գործունեության կարգը սահմանվում է օրենքով[34]։

 

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 77-րդ հոդվածը սահմանում է սահմանադրական կարգը բռնի տապալելուն, ազգային, ռասայական, կրոնական ատելություն հրահրելուն, բռնություն կամ պատերազմ քարոզելուն ուղղված հիմնական իրավունքների և ազատությունների չարաշահման արգելքը[34]։

Չնայած մտքի, խղճի և կրոնի ազատության իրավունքի օրենքի (ՀՀ Սահմանադրության 41-րդ հոդված), խտրականության արգելմանը, այդ թվում կրոնի, աշխարհայացքի, քաղաքական կամ այլ հայացքների (ՀՀ Սահմանադրության 29-րդ հոդված) հիման վրա, այնուամենայնիվ, այդ իրավունքը հաճախ մնում է խախտված և անպաշտպան, իսկ խտրականությունը չի պատժվում[25][34]։

Այսպես, ժամանակակից Հայաստանում աթեիստների խտրականությունը դրսևորվում է առաջին հերթին Հայ Առաքելական եկեղեցու ներկայացուցիչների կողմից[32]։ Այսպիսով, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի թանգարանների և արխիվների տնօրեն քահանա Ասողիկ Կարապետյանը 2013 թվականին հեռուստահարցազրույցներից մեկում եկեղեցու անունից հայտարարեց, որ «հայ աթեիստը թերի հայ է»[35], հետագայում ոչ միայն չհրաժարվելով իր խոսքերից, այլև հաստատելով դրանք։

  Այո, ես ասել եմ, ով չի դավանում հայ ժողովրդի բնորոշ արժեքները, նա չի կարող լիարժեք հայ լինել, հետևաբար, եթե աթեիստն ընդունում է մի բան և մերժում է մյուսը, ուրեմն նա չի կարող լիարժեք հայ լինել։ Լիարժեք հայը նա է, ով իր ողջ էությամբ մեր ազգային արժեքների կրողն է և ապրում է այդ արժեքներով։ Հետևաբար, ես չեմ հրաժարվում իմ խոսքերից և դա իմ համոզմունքն է։ Ես այնքան դաստիարակված եմ և որպես հոգևորական, այնքան առաջ եմ տանում իմ գործը, որովհետև հայ եկեղեցու առաքելությունը ոչ միայն հոգևոր քարոզի, այլև ազգի պահպանման մեջ է։ Ազգը, որպես այդպիսին, մենք դիտարկում ենք որպես Աստծո պարգև։ Այնպես որ, ազգապահպանությունը և նրա լիարժեքությունը Աստծո գործն է[36]։  

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. Քթոյան Հ. Հակակրոնական առաջին քայլերը Հայաստանում. Բանբեր ԵՊՀ, հասարակ. գիտ. 1973, նո. 2. — էջ 297—211
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Исаян Т. С. Свободомыслие и атеизм в Армении во второй половине XIX века [Текст] : Диссертация дис. на соискание ученой степени доктора философских наук. — Ереван, 1969. — С. 17-85. — 577 с.
  3. Анания Ширакаци. Соч., Ереван, 1944, стр. 336
  4. Анания Ширакаци. Космогония, стр. 60.
  5. Анания Ширакаци. Космогония, стр. 39, 43-44
  6. Анания Ширакаци. Космогония, стр. 87
  7. Անանիա Շիրակացի, Համարողի մատենագրութիւնք. Երևան, 1944, էջ 233
  8. Езник Кохбаци. Книга опровержений. Ереван. 1968, стр. 106
  9. Краткая литературная энциклопедия / Гл. ред. А. А. Сурков. — М., 1968. — Т. 5. — С. 376.
  10. Цит. по: Ղևոնդ Ալիշան. Յուշիկք հայրենեաց հայոց, Վենետիկ, 1870, հ. 2, էջ 205
  11. Гераци Мхитар // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  12. Мхитар Гераци. Утешение при лихорадках. Ереван, 1968, стр.68
  13. Շ. Շահամիրյան, Որոգայթ փառաց, Թիֆլիս, 1913, էջ 32
  14. Цит. по кн. А. И. Иоаннисян. Иосиф Эмин. Ереван, 1945, стр. 33
  15. 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Исаян Т. С. Свободомыслие и атеизм в Армении во второй половине XIX века [Текст] : Диссертация дис. на соискание ученой степени доктора философских наук. — Ереван, 1969. — С. 3-17. — 577 с.
  16. 16,0 16,1 Исаян Т. С. Свободомыслие и атеизм в Армении во второй половине XIX века [Текст] : Диссертация дис. на соискание ученой степени доктора философских наук. — Ереван, 1969. — С. 85-166. — 577 с.
  17. Միքայել Նալբանդյան, Երկ. լիազ. ժողովածու, Երևան, 1940, հ. 3, էջ 17
  18. «Մշակ», 1878, նո. 93
  19. Մ. Սմբատյան. Նկարագիր ս. Ստեփանոսի վանուց. Թիֆլիս, 1896։
  20. См.: «Արարատ», 1900, նո. 8-9, էջ 375։
  21. «Մեղու Հայաստանի», 1861, նո. 48, «Արարատ», 1876
  22. См.: Մեղու Հայաստանի, 1880, նո. 90
  23. 23,0 23,1 «Արևելյան մամուլ, 1878, էջ 338»
  24. Գ. Կոստանդյան, Մեթոդի վրա, Երևան, 1961, էջ 139
  25. 25,0 25,1 Հոսանքին հակառակ՝ աթեիստները Հայաստանում
  26. ՀՀ առողջապահության նախարարը ներողություն է խնդրել սոցցանցերում արած արտահայտությունների համար
  27. «Պարզվում է՝ նորանշանակ առողջապահության նախարարը համացանցում «Աստված» է». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 13-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  28. Գեորգի Դերլուգյան Армения на выходе из постсоветской реставрации: анализ возможностей. — М.: Русский фонд содействия образованию и наку, 2017. — 272 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91244--196-7
  29. GALLUP WorldView
  30. Հայաստանի Հանրապետության 2011 թվականի մարդահամար
  31. Աթեիզմը Հայաստանում։ Զրույց Արթուր Մինասյանի հետ։
  32. 32,0 32,1 Против течения: атеисты в Армении(հայ.)
  33. «Հավատ, հույս, սեր և թվեր». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  34. 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 Конституция Армения от 2015 года
  35. Կիսեք, կիսեք, առանձնացրեք իրարից…արձագանքներ Տեր Ասողիկի մտքին, ըստ որի` Հայ աթեիստը հայ չէ
  36. Տեր Ասողիկը հետ չի կանգնում իր խոսքերից. «Աթեիստ հայը լիարժեք հայ չէ»

Գրականություն խմբագրել

  • Արծրունի Գ. Հ. Մասսայական աթեիզմի զարգացումը Հայաստանում (1920-1930 թթ.). — ԵՊՀ հրատարակչություն. — Երևան, 1982.
  • Թորգոմ Իսայան Մ.Կ. Մալաքյանի աթեիզմը. — Երևան, 1976. — 30 с. — (Հայ աթեիստական մտքի ներկայացուցիչները).(չաշխատող հղում)
  • Թորգոմ Իսայան Գալուստ Կոստանդյան / խմբ.՝ Մ.Ա. Մելիքյան. — Երևան, 1965. — 23 с. — (Հայ աթեիստական մտքի ներկայացուցիչները).(չաշխատող հղում)
  • Աթեիստական գրականությունը Հայաստանում, Երևան, 1985

Արտաքին հղումներ խմբագրել