Աթաբեկյաններ, միջնադարյան հայ ազնվական իշխանական տոհմ, Հասան-Ջալալյանների կրտսեր ճյուղ։ 15-19-րդ դարերում եղել են Ջրաբերդի մելիքները։

Աթաբեկյաններ
Տեսակարքայատոհմ
ՏիրույթներՋրաբերդ
ԾագումՀասան-Ջալալյաններ
Տիտղոսներմելիք, իշխան
ՀիմնադիրԱթաբեկ Գ Հասան-Ջալալյան
Հիմնում15-րդ դար
Ազգային
պատկանելիություն
Հայ

Պատմություն

խմբագրել

Տոհմն առաջացել է 15-րդ դարում։ Տոհմի նահապետն էր իշխան Աթաբեկ Գ Հասան-Ջալալյանը, իշխան Ջալալ Գ Հասան-Ջալալյանի հինգերորդ որդին, ով որպես ժառանգություն ստացավ հայրական տիրույթի հյուսիս-արևելյան մասում գտնվող մի տարածք, Ջրաբերդ ամրոցի մոտակայքում. ըստ որի նա հայտնի է որպես Աթաբեկ Մեծ Ջրաբերդցի։ Տեղափոխվելով այդ տարածք, Չորտանձուտինջուր գետի հովտում իշխան Աթաբեկը հիմնադրեց Կուսապատ գյուղը, որը և դարձավ Աթաբեկյանների տոհմական ոստանը։ Հետագայում տոհմը բազմացել և տարածվել է հյուսիսային Արցախում հիմնելով մի շարք բնակավայրեր, մասնավորապես իշխան-մելիք Հովհաննես (Իվանե) Աթաբեկյանի ջանքերով, դրանցից են Մարտակերտ ավանը, Ներքին Հոռաթաղ, Մոխրաթաղ, Մեհմանա, Ծաղկաշեն և Վարդաձոր գյուղերը։


Ավանդապատումներ

խմբագրել

Աթաբեկյանների տոհմի մասին ավանդապատումներից է Ջրաբերդ ամրոցի հիմնադրումը։ Ըստ դրա, մի անգամ իշխան Աթաբեկը իր թիկնապահներով որսի է գնում Տրտուի անտառներում։ Հեծյալ հետապնդելով որսին, իշխանը կտրվում է իր թիկնապահներից և հասնում է մի բարձր ժայռի, որտեղ ականատես է լինում, թե ինչպես է որսը անհետանում ժայռի մեջ (իրականում, Ջրաբերդի ժայռն ունի ստորգետնյա գաղտնուղի)։ Սպասելով իր թիկնապահների ժամանմանը, իշխան Աթաբեկը տեսնում է մի այլ զարմանալի տեսարան. մի սպիտակ արծիվ Թարթառ գետի ափից ճանկերով քարեր է վերցնում և, ճախրելով, բարձրացնում է ժայռի վրա։ Զարմացած իշխանը բարձրանում է ժայռի գագաթն և տեսնում այդ ժայռի վրա կուտակված քարերը։ Երբ թիկնապահները հասնում են տեղ, իշխանը հրամայում է ժայռի վրա բերդ կառուցել. այդպես հիմնվում է Ջրաբերդը։ Պատմությունից հայտնի է, որ իրականում Ջրաբերդը կառուցված էր դեռևս Արշակունի արքաների օրոք և հիշատակվում է 7-րդ դարից, իսկ ավանդապատումը հիշատակություն է առ այն, որ Ջրաբերդը վերանորոգվել և ամրացվել է՝ հավանաբար իշխան Աթաբեկի կողմից։

Այլ ավանդապատումը Աթաբեկյանների ոստան Կուսապատ գյուղի հիմնադրման մասին է։ Ըստ դրա, իշխան Աթաբեկ Ջրաբերդցին հրամայում է մեկ այլ ամրոց էլ կառուցել Չորտանձուտինջուր գետի ափին։ Հպատակները շինարարությունը սկսում են, սակայն շուտով պատերազմ է սկսվում, և իշխանը մեկնում է մարտի։ Մարտի ժամանակ նա ծանր վիրավորվում է և մահանում։ Այդպիսով, ամրոցի պատերը մնում են կիսատ. արցախյան բարբառով՝ «կուսապատ» (կիսատ պատ), որից և առաջանում է գյուղի անվանումը։

Մեկ այլ ավանդապատում էլ պատմում է Աթաբեկյանների յոթ եղբոր տեղափոխությունը Ջրաբերդից ներկայիս Տավուշի մարզ, որտեղ նրանք հիմնում են յոթ գյուղ՝ Ներքին Ծաղկավան (մինչև 1946 թվականը՝ Մելիքգյուղ), Աչաջուր, Սարիգյուղ, Մովսեսգյուղ, Վազաշեն (մինչև 1970-ական թթ.՝ Լալիգյուղ), Այգեհովիտ և Կոթի։ Սույն ավանդապատումը ժողովրդական հիշատակ է իրականում Արցախից դեպի Տավուշ և Լոռի տեղի ունեցած հայ բնակչության տեղափոխությունների։ Ըստ վերջին մարդահամարի, Աթաբեկյանները իրոք զգալի թիվ են կազմում հիշատակված բնակավայրերում։

Աթաբեկյանների տոհմացանկը

խմբագրել
 
Իշխան Վանի Աթաբեկյանի անձնական կնիքը

Նշանավոր Աթաբեկյաններ

խմբագրել
 
Աթաբեկյանների Ջրաբերդ ամրոցը, Ջրաբերդ

Աթաբեկյաններից են սերում Արցախի, Հայաստանի և Ռուսաստանի մի շարք ականավոր քաղաքական, զինվորական և մշակությաին գործիչներ։ Տոհմի ամենահայտնի ներկայացուցիչը իշխան Մելիք-Վանի Աթաբեկյանն էր՝ Ջրաբերդի վերջին մելիքը, ով մեծ դեր խաղաց Արցախի Ռուսական կայսրությանը միացնելու գործում։ Սույն տոհմից են նաև.

  • ռուսական ականավոր գեներալ Անդրեյ Աթաբեկյանը (Աթաբեկով)
  • քաղաքական գործիչ Ալեքսանդր Աթաբեկյանը
  • Ռուսական Պետական Դումայի անդամ Հովսեփ Ներսեսի Աթաբեկյանը
  • Հայաստանի առաջիոն Հանրապետության կրթության նախարար Միքայել Աթաբեկյանը
  • ինժեներ Սուրեն Խաչիկի Աթաբեկյանը (Միլի ուղղաթիռների)
  • ԽՍՀՄ գունավոր մետալուրգիայի ինժեներ, տոհմապետ Հրաչ Աթաբեկյանը
  • ակադեմիկոս Հովսեփ Աթաբեկյանը
  • քանոնահարուհի Անժելա Աթաբեկյանը

Տոհմի ներկայիս կացությունը

խմբագրել

Ներկայումս, Աթաբեկյանների իշխանական տունը հայ ազնվական տոհմերի ամենակազմակերպված և ակտիվ տոհմերից է։ Ի միջի այլոց, Աթաբեկյանները պարբերաբար կազմակերպում են տոհմահավաքներ. վերջին երկուսը անց են կացվել 1983 թվի հոկտեմբերի 8-ին Մելիքգյուղում) և 2014 թվի ապրիլի 19-ին Երևանում։ Վերջին տոհմահավաքին Աթաբեկյանների տոհմապետ է ընտրվել իշխան Հրաչ Աթաբեկյանը։

2012 թվի հուլիսի 27-ին, Աթաբեկյաններն այն չորս իշխանական տներից մեկն էին, որոնք նախաձեռներցին Արցախի ավանդական իշխանական տոհմերի՝ Արցախի մելիքությունների դաշինքի վերականգնումը, ստեղծելով Հայոց Մէլիքաց Միությունը[1]։

 
Աթաբեկյանների տոհմին պատկանող 11 աղացներից մեկը Կուսապատում, Ջրաբերդ

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. «Հայոց Մէլիքաց Միություն».

Գրականություն

խմբագրել
  • Բարխուդարյանց, Մակար։ Աղվանից երկիր և դրացիք, հատոր Բ, Թիֆլիս, 1907։
  • Ալիշան, Ղևոնդ։ Արցախ։ Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 1993
  • Потто, Василий. Первые добровольцы Карабаха в эпоху водворения русского владычества (мелик Вани и Акоп-юзбаши Атабековы), Тифлис, 1902. isbn=5-86490-108-3. - [http։//armenianhouse.org/potto/docs-ru/volunteers.html http։//armenianhouse.org/potto/docs-ru/volunteers.html]
  • Րաֆֆի. Խամսայի Մելիքությունները։ Երևան, Նաիրի, 1991։
  • Մաղալյան, Արտակ։ Արցախի մելիքական տների տոհմածառերը, «Բազմավէպ», Վենետիկ–Ս. Ղազար, 2004, թիւ 1–4, էջ 93–121, 2005, թիւ 1–4, էջ 153–193, 2006, թիւ 1–4, էջ 262–292։
  • Մաղալյան, Արտակ Արցախի մելիքությունները և մելիքական տները XVII—XIX դարերում, Երևան, «Գիտություն», 2007, 326 էջ։
  • Մաղալյան, Արտակ. Կուսապատի Աթաբեկյանների դատաստանական գործը, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 2008, N 1, էջ 3–27։ - [http։//www.armarchives.am/UserFiles/File/Banber%2001-08-.pdf http։//www.armarchives.am/UserFiles/File/Banber%2001-08-.pdf]
  • Магалян, Артак. Судебное дело Кусапатских Атабекянов (1852–1855), «Русский сборник, том XI, Москва, Издательский дом «Регнум», 2012, էջ 68–100։ - [http։//www.iarex.ru/books/book79.pdf http։//www.iarex.ru/books/book79.pdf]

Արտաքին հղումներ

խմբագրել