Յոհան Ֆրիդիրխ Վիլհելմ Ադոլֆ ֆոն Բայեր (գերմ.՝ Johann Friedrich Wilhelm Adolf von Baeyer; հոկտեմբերի 31, 1835(1835-10-31)[1][2][3][…], Բեռլին, Գերմանական միություն[4][5] - օգոստոսի 20, 1917(1917-08-20)[1][2][3][…], Շտարնբերգ, Վերին Բավարիա, Բավարիա, Գերմանական կայսրություն[1] և Մյունխեն, Գերմանական կայսրություն[5]), գերմանացի քիմիկոս, Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր՝ 1905 թվականին։

Ադոլֆ Բայեր
գերմ.՝ Johann Friedrich Wilhelm Adolf von Baeyer
Դիմանկար
Ծնվել էհոկտեմբերի 31, 1835(1835-10-31)[1][2][3][…]
ԾննդավայրԲեռլին, Գերմանական միություն[4][5]
Մահացել էօգոստոսի 20, 1917(1917-08-20)[1][2][3][…] (81 տարեկան)
Մահվան վայրՇտարնբերգ, Վերին Բավարիա, Բավարիա, Գերմանական կայսրություն[1] կամ Մյունխեն, Գերմանական կայսրություն[5]
ԳերեզմանՎալդֆրիդհոֆ գերտեզմանատուն
Քաղաքացիություն Գերմանական կայսրություն
Կրոնլյութերականություն
ԿրթությունHU Berlin, Լյուդվիգ Մաքսիմիլիանի Մյունխենի համալսարան, Հայդելբերգի համալսարան, Գենտի համալսարան և Friedrich-Wilhelms-Gymnasium?
Մասնագիտությունքիմիկոս և համալսարանի դասախոս
ԱշխատավայրԼյուդվիգ Մաքսիմիլիանի Մյունխենի համալսարան, HU Berlin և Ստրասբուրգի համալսարան[6]
ԱմուսինAdelheid Bendemann?
Ծնողներհայր՝ Johann Jacob Baeyer?
Պարգևներ և
մրցանակներ
ԱնդամությունԼոնդոնի թագավորական ընկերություն, Լինչեի ազգային ակադեմիա, Գյոթինգենի Գիտությունների ակադեմիա, Սանկտ Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիա, Շվեդիայի թագավորական գիտությունների ակադեմիա, Արվեստների և գիտությունների ամերիկյան ակադեմիա, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիա, Պրուսիայի գիտությունների ակադեմիա, Բավարիական գիտությունների ակադեմիա, ԱՄՆ-ի Գիտությունների ազգային ակադեմիա և Թուրինի գիտությունների ակադեմիա[5]
ԵրեխաներOtto von Baeyer? և Հանս Ռիթեր ֆոն Բայեր
 Adolf von Baeyer Վիքիպահեստում

Կենսագրություն խմբագրել

Ադոլֆ Բայերն եղել է Յոհան Հակոբ Բեյերի հինգ երեխաներից ամենակրտսերը, պրուսական բանակի սպա, գիտական աշխատանքների հեղինակ՝ աշխարհագրությունից և մթնոլորտում լույսի ռեֆրակցիայի երևույթից։ Ավարտելով գիմնազիան Բայերը 1853 թվականին ընդունվում է Բեռլինի համալսարան, որտեղ երկու հաջորդական տարի նա սովորում է մաթեմատիկա և ֆիզիկա։ Հաջորդ տարի զինվորական ծառայությունից հետո նա դառնում է Գեյդելբերգի համալսարանի ուսանող և մեծ հետաքրքրությամբ սկսում է ուսումնասիրել քիմիա՝ Ռոբերտ Բունզենի ղեկավարությամբ։ Գեյդելբերգում Բայերը սկսում է զբաղվել ֆիզիկական քիմիայով, բայց հետո ուսումնասիրում է օրգանական քիմիա և սկսում է աշխատել Ֆրիդիրխ Ավգուստ Կեկուլեի լաբորատորիայում։ Այստեղ Բայերը ծախսում է իր ժամանակը աստատ տարրի հետազոտությունների վրա, որի համար նրան տրվում է դոկտորական աստիճան։

1858 թվականից սկսած նա երկու տարի աշխատում է Կելկուլեի հետ Բելգիայի Գենտի համալսարանում, իսկ հետո վերադառնում է Բեռլին, որտեղ սկսում է քիմիայից լեկցիա կարդալ Բեռլինի տեխնիկական համալսարանում։ 1872 թվականին Բայերը մեկնում է Ստրասբուրգ և զբաղեցնում է Ստրասբուրգի համալսարանի քիմիայի պրոֆեսորի պաշտոնը։ 1875 թվականին Բայերը դառնում է Մյունխենի համալսարանի քիմիկի պաշտոնի իրավահաջորդը։

Մրցանակներ և հիշողություններ խմբագրել

1885 թվականին, 50-ամյա Բայերին, որպես գերմանացի գիտնական շնորհվում է կոչում, որը նրան իրավունք է տալիս ազգանվան առաջ օգտագործել «ֆոն» մասնիկը։

1881 թվականին Միացյալ Թագավորությունում Բայերը ստանում է Դեվի շքանշան։

1903 թվականին Բայերը դառնում է Լիբիխի շքանշանի առաջին դափնեկիրը։

1905 թվականին Բայերը պարգևատրվում է Նոբելյան մրցանակով՝ «օրգանական քիմիայի զարգացման, օրգանական բյուրեղների միջոցով արդյունաբերական ներկերի զարգացման և հիդրոարոմատիկ նյութերի բացահայտման համար»։

1912 թվականին պարգևատրվում է Էլիոտտա Կրեսսոնայի շքանշանով։

Գիտական աշխատանքներ խմբագրել

Իր առաջին քիմիական բացահայտումը նա կատարել է տասներկու տարեկան հասակում՝ ստացել է նոր կրկնակի աղ՝ նատրիումի և պղնձի կարբոնատները։

Բայերի գիտական աշխատանքները համարվում են սինթետիկ օրգանական քիմիայի և ստերոքիմիայի գլխավոր հիմքը։ Առաջին կարևոր գիտական աշխատանքը եղավ ամենապարզ աստատօրգանական միացության ուսումնասիրությունը, որը ստեղծել է 50-ական թվականներին Բունզենի լաբորատորիայում։ 1866 թվականին ստացել է ինդիգոյի իզատինը (առաջին դիտարկումը կատարել է Օգյուստ Լորանը՝ 1841 թվականին) և առաջարկել է մեթոդ վերականգնելու օրգանական միացությունները ցինկի փոշու միջոցով՝ օրգանական սինթեզի պրակտիկայում։ 1869 թվականին բացահայտել է ինդոնը։ Ամոնիակի կոնդեսացումով՝ ացետալդեհիդի առկայությամբ, ստացել է պիկոլիններ կոլլիդիններ (1870)։ Վերականգնել է նաֆթալինը՝ տետրահիդրոնաֆթալինից և մեզիթիլենը՝ տետրահիդրոմեզիթիլենից (18701879 թվականին բացահայտել է ինդոֆենիլային ռեակցիան, որը հայտնվում է երբ խառնում են բենզոլը և ծծմբական թթուն։ Կատարել է ինդիգոյի սինթեզը՝ դինիտրոֆենիլդիացետիլենից (1883) և առաջարկել է դրա կառուցվածքային բանաձևը. Բեյերի այս աշխատանքները դարձան ինդիգոյի արդյունաբերական սինթեզի հիմքը։

1885 թվականին Բեյերը առաջ քաշեց լարման թեորեմը, որը սահմանում է կախվածությունը ածխաջրածնային ցիկլերի միջև անկյան արժեքը։

Ադոլֆ ֆոն Բայերը ստեղծել է մեծ դպրոց գերմանացի քիմիկների համար, որտեղ աշկերտել են օրինակ՝ Հենրիխ Օտտո Վիլանդը, Կարլ Գրեբեն, Վիկտոր Մայերը, Էմիլ Ֆիշերը, Էդուարդ Բուխները։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

Գրականություն խմբագրել

  • Лауреаты Нобелевской премии։ Энциклопедия. Пер. с англ. — М.։ Прогресс, 1992.
  • Волков В. А., Вонский Е. В., Кузнецова Г. И. Выдающиеся химики мира. — М.։ ВШ, 1991.
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 2, էջ 265