Վիքիպեդիա

Աբու Բաքր Մուհամադ Զաքարիա Ռազի

Աբու Բաքր Մուհամադ Զաքարիա Ռազի (պարս.՝ ابوبكر محمّد زکرياى رازى Abūbakr Mohammad-e Zakariyā-ye Rāzī, հայտնի է նաև լատինացված Rhazes (/ˈrɑːziːz/)[7] կամ Rasis անունով, 866[1], Ռեյ, Աբասյան խալիֆայություն[2][1] - հոկտեմբերի 15, 925[3], Ռեյ, Աբասյան խալիֆայություն[2][4]), միջնադարյան պարսիկ[8][9][10] հանրագիտակ գիտնական, բժիշկ, ալքիմիկոս, փիլիսոփա, կարևոր դեմք բժշկագիտության պատմության մեջ։ Գրել է նաև տրամաբանության, աստղագիտության, լեզվաբանության վերաբերյալ աշխատություններ[11]։

Աբու Բաքր Մուհամադ Զաքարիա Ռազի
Ծնվել է866[1]
Ռեյ, Աբասյան խալիֆայություն[2][1]
Մահացել էհոկտեմբերի 15, 925[3]
Ռեյ, Աբասյան խալիֆայություն[2][4]
Քաղաքացիություն Աբասյան խալիֆայություն
Դավանանքմուսուլման
Մասնագիտությունմաթեմատիկոս, քիմիկոս, փիլիսոփա, գյուտարար և բժիշկ
Գործունեության ոլորտբժշկություն
Տիրապետում է լեզուներինպարսկերեն և արաբերեն[5][6]
 Muhammad ibn Zakariya al-Razi Վիքիպահեստում

Լինելով հանրագիտակ մտածող՝ Ռազին հիմնարար ու մշտամնա ներդրումներ է կատարել տարբեր բնագավառներում և հատկապես բժշկության ասպարեզում, որտեղ իր դիտարկումների շնորհիվ արժեքավոր գյուտեր է կատարել[12]։ Փորձարարական բժշկության ջատագով լինելով՝ դարձել է հաջողակ բժիշկ, ղեկավարել Բաղդադի, Ռեյի հիվանդանոցները[13][14]։ Հեղինակել է երկու հարյուրից ավելի աշխատություն։ Իր հարուստ փորձը սիրով հաղորդել է սաներին։ Սրտացավորեն խնամել է հիվանդներին՝ անկախ նրանից՝ հարո՝ւստ են, թե՝ աղքատ[15]։

Բրիտանական հանրագիտարանի (Encyclopædia Britannica, 1911) համաձայն՝ նա եղել է առաջիններից մեկը, ով կիրառել է հումորալ տեսությունը՝ վարակիչ հիվանդությունները մեկը մյուսից զանազանելու նպատակով։ Նաև՝ առաջիններից մեկն է աշխատություն գրել ջրծաղկի ու կարմրւկի մասին՝ տալով դրանց կլինիկական բնութագրերը[16]։ Բացի այդ՝ հայտնաբերել է մի շարք միացություններ ու քիմիական նյութեր, դրանց թվում՝ էթիլ սպիրտը, ծծմբական թթուն[17][18]։

Ռազիի բժշկագիտական աշխատությունները թարգմանությունների միջոցով տարածվել են միջնադարյան Եվրոպայում, զգալի ազդեցություն գործել պրակտիկ բժշկության ու բժշկագիտական կրթության վրա Արևմուտքի այն երկրներում, որտեղ լատիներենը գիտության ու կրթության լեզու էր[13]։ Նրա Al-Mansuri, «Վիրաբուժության մասին» «Ընդհանուր գիրք բուժման մասին» աշխատությունների առանձին հատորներ արևմտյան համալսարանների բժշկագիտական ծրագրերի բաղկացուցիչ մասն են դարձել[13]։ Բրիտանացի անվանի իրանագետ Էդվարդ Բրաունը Ռազիին համարում է «մուսուլման բժիշկներից թերևս մեծագույնն ու առավել ինքնատիպը, ով նաև առավել բեղուն հեղինակներից էր»[19]։ Այս ամենի հետ մեկտեղ՝ նա համարվում է «մանկաբուժության հայր»[20][21] և մանկաբարձության, ակնաբուժության նախակարապետներից մեկը[22]։ Մասնավորապես՝ նա առաջինն է բացահայտել աչքի բիբի ռեակցիան լույսին[21]։

Հիշատակը խմբագրել

 
Ռազիի արձանը Միավորված ազգերի կազմակերպության՝ Վիեննայու գտնվող գրասենյակի բակում՝ Գիտնականների տաղավարում
 
Ռազիի ,,Գիրք բժշկության,, աշխատության տիտղոսաթերթը

Իրանում Քարաջ քաղաքի վակցինների ու շիճուկների գիտահետազոտական ինստիտուտը և Քերմանշահ քաղաքի համալսարանը կոչվել են Ռազիի անվամբ։ Այդ երկրում ամեն տարի օգոստոսի 27-ին նշվում է «Ռազիի օրը»՝ որպես դեղագործության օր[23]։

2009 թվականի հունիսին Իրանը Միավորված ազգերի կազմակերպության՝ Վիեննայի գրասենյակին նվիրել է «Գիտնականների տաղավար» («Չարթագի»), որը ներկայումս տեղադրված է Վիեննայի միջազգային կենտրոնի կենտրոնական հուշահրապարակում[24]։ Տաղավարում տեղ են գտել Ռազիի, Ավիցեննայի, Աբու Ռայհան ալ-Բիրունիի և Օմար Խայամի արձանները[25][26]։

Ամերիկացի անվանի քիմիկոս և գիտության պատմաբան Ջորջ Սթարտոնը Ռազիին համարում է «իսլամի և միջնադարի մեծագույն բժիշկը»[27]։

Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության բյուլետենի (The Bulletin of the World Health Organization) 1970 թվականի մայիսյան համարում շեշտված է, որ «ջրծաղկի ու կարմրուկի մասին Ռազիի աշխատություններն ի ցույց են դնում նրա առաջամարտիկ լինելը, ինքնատիպությունը, ճշգրտությունը, և ընդհանրապես՝ վարակիչ հիվանդությունների մասին նրա մատյանները այդ թեմայով գրված առաջին գիտական գործերն են»։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Badawi A. R. Histoire de la philosophie en Islam (ֆր.) // Études de Philosophie Médiévale — Paris: Librairie philosophique J. Vrin, 1972. — Vol. 60. — P. 577. — 886 p. — ISSN 0249-7921
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Bell A. Encyclopædia Britannica (բրիտ․ անգլ.) — Encyclopædia Britannica, Inc., 1768.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Freebase — 2007.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Badawi A. R. Histoire de la philosophie en Islam (ֆր.) // Études de Philosophie Médiévale — Paris: Librairie philosophique J. Vrin, 1972. — Vol. 60. — P. 579. — 886 p. — ISSN 0249-7921
  5. ↑ Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  6. ↑ CONOR.Sl
  7. ↑ "Rhazes" Արխիվացված 2021-01-13 Wayback Machine. American Heritage Dictionary.
  8. ↑ Hitti, Philip K. (1977). History of the Arabs from the earliest times to the present (10th ed.). London: Macmillan. էջ 365. ISBN 978-0-333-09871-4. «The most notable medical authors who followed the epoch of the great translators were Persian in nationality but Arab in language: 'Ali al-Tabari, al-Razi, 'Ali ibn-al-'Abbas al-Majusi and ibn-Sina.»
  9. ↑ Robinson, Victor (1944), The story of medicine, New York: New Home Library
  10. ↑ Porter, Dorothy (2005), Health, civilization, and the state: a history of public health from ancient to modern times, New York: Routledge (published 1999), էջ 25, ISBN 978-0-415-20036-3
  11. ↑ Majid Fakhry, A History of Islamic Philosophy: Third Edition, Columbia University Press (2004), p. 98
  12. ↑ Hakeem Abdul Hameed, Exchanges between India and Central Asia in the field of Medicine Արխիվացված 2008-10-06 Wayback Machine
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Iskandar, Albert (2006). «Al-Rāzī». Encyclopaedia of the history of science, technology, and medicine in non-western cultures (2nd ed.). Springer. էջեր 155–156.
  14. ↑ Influence of Islam on World Civilization" by Prof. Z. Ahmed, p. 127.
  15. ↑ Rāzī, Abū Bakr Muḥammad ibn Zakarīyā, Fuat Sezgin, Māzin ʻAmāwī, Carl Ehrig-Eggert, and E. Neubauer. Muḥammad ibn Zakarīyāʼ ar-Rāzī (d. 313/925): texts and studies. Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 1999.
  16. ↑ "Handbook to Life in the Medieval World, 3-Volume Set", by Madeleine Pelner Cosman, Linda Gale Jones, page = 52, 9781438109077, publisher = Infobase Publishing
  17. ↑ Modanlou, H. D. (2008). «A tribute to Zakariya Razi (865 - 925 AD), an Iranian pioneer scholar». Archives of Iranian Medicine. PubMed. 11 (6): 673–7. PMID 18976043.
  18. ↑ «Distillation – from Bronze Age till today».
  19. ↑ Browne (2001, էջ. 44)
  20. ↑ Tschanz David W., PhD (2003). «Arab(?) Roots of European Medicine». Heart Views. 4 (2).
  21. ↑ 21,0 21,1 Elgood, Cyril (2010). A Medical History of Persia and The Eastern Caliphate (1st ed.). London: Cambridge. էջեր 202–203. ISBN 978-1-108-01588-2. «By writing a monograph on 'Diseases in Children' he may also be looked upon as the father of paediatrics.»
  22. ↑ «Ar-Razi (Rhazes), 864-930 C.E.». www.unhas.ac.id. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 20-ին. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 27-ին. «Ar-Razi was a pioneer in many areas of medicine and treatment and the health sciences in general. In particular, he was a pioneer in the fields of pediatrics, obstetrics and ophthalmology.»
  23. ↑ qhu.ac.ir(չաշխատող հղում), Razi commemoration day
  24. ↑ UNIS. «Monument to Be Inaugurated at the Vienna International Centre, 'Scholars Pavilion' donated to International Organizations in Vienna by Iran».
  25. ↑ «Permanent mission of the Islamic Republic of Iran to the United Nations office - Vienna». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 6-ին.
  26. ↑ Hosseini, Mir Masood. «Negareh: Persian Scholars Pavilion at United Nations Vienna, Austria».
  27. ↑ George Sarton, Introduction to the History of Science (1927–48), 1.609

Գրականություն խմբագրել

 
Ռազիի ,,Գիրք բժշկության,, աշխատության լատիներեն թարգմանության առաջին հրատարակություններից /թարգմանիչ և ծաղկող՝ Ժերար դը Կրեմոն, 13-րդ դարի երկրորդ կես/
  • Arberry, A.J. (1950). The Spiritual Physick of Rhazes. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  • See C. Brockelmann for the manuscript of Razi's extant books in general, see Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, I, pp. 268–71 (second edition), Suppl., Vol. I, pp. 418–21.
  • Paul Kraus, Abi Bakr Mohammadi Filii Zachariae Raghensis: Opera Philosophica, fragmentaque quae superssunt. Pars Prior. Cairo 1939
  • Abdul Latif Muhammad al-Abd (1978). Al-ṭibb al-rūḥānī li Abū Bakr al-Rāzī. Cairo: Maktabat al-Nahḍa al-Miṣriyya.
  • Charles E. Butterworth, "The Book of the Philosophic Life". Interpretation: A Journal of Political Philosophy.
  • Ibn Al-Nadim, Fihrist, (ed. Flugel), pp. 299 et sqq.
  • Said Al-Andalusi, Tabaqat al-Umam, p. 33
  • Ibn Juljul, Tabaqat al-Atibba w-al-Hukama, (ed. Fu'ad Sayyid), Cairo, 1355/1936, pp. 77–78
  • J. Ruska, Al-Biruni als Quelle fur das Leben und die Schriften al-Razi's, Isis, Vol. V, 1924, pp. 26–50.
  • Al-Biruni, Epitre de Beruni, contenant le repertoire des ouvres de Muhammad ibn Zakariya ar-Razi, publiee par P. Kraus, Paris, 1936
  • Al-Baihaqi, Tatimmah Siwan al-Hikma, (ed. M. Ghafi), Lahore, 1351/1932
  • Al-Qifti,Tarikh al-Hukama, (ed. Lippert), pp. 27–177
  • Ibn Abi Usaibi'ah,Uyun al-Anba fi Tabaqat al-Atibba, Vol. I, pp. 309–21
  • Abu Al-Faraj ibn al-'Ibri (Bar-Hebraeus),Mukhtasar Tarikh al-Duwal, (ed. A. Salhani), p. 291
  • Ibn Khallikan, Wafayat al-A'yan, (ed. Muhyi al-Din 'Abd al-Hamid), Cairo, 1948, No. 678, pp. 244–47
  • Al-Safadi, Nakt al-Himyan, pp. 249–50
  • Ibn al-'Imad, Shadharat al-Dhahab, Vol. II, p. 263
  • Al-'Umari, Masalik al-Absar, Vol. V, Part 2, ff. 301-03 (photostat copy in Dar al-Kutub al-Misriyyah).
  • G. S. A. Ranking, The Life and Works of Rhazes, in Proceedings of the Seventeenth International Congress of Medicine, London, 1913, pp. 237–68.
  • Al-Razi als Bahnbrecher einer neuer Chemie, Deutsche Literaturzeitung, 1923, pp. 118–24.
  • Die Alchemie al-Razi's der Islam, Vol. XXII, pp. 283–319.
  • Uber den gegenwartigen Stand der Razi-Forschung, Archivio di stori della scienza, 1924, Vol. V, pp. 335–47
  • H. H. Shader, ZDMG, 79, pp. 228–35 (see translation into Arabic by Abdurrahman Badawi in al-Insan al-Kamil, Islamica, Vol. XI, Cairo, 1950, pp. 37–44).
  • E. O. von Lippmann, Entstehung und Ausbreitung der Alchemie, Vol. II, p. 181.
  • S. Pines, Die Atomenlehre ar-Razi's in Beitrage zur islamischen Atomenlehre, Berlin, 1936, pp. 34–93.
  • Dr. Mahmud al-Najmabadi, Shah Hal Muhammad ibn Zakariya, (1318/1900)
  • Gamil Bek, Uqud al-Jauliar, Vol. I, pp. 118–27.
  • Izmirli Haqqi, Ilahiyat, Fak. Macm., Vol. I, p. 151; Vol. II, p. 36, Vol. III, pp. 177 et seq.
  • Abdurrahman Badawi, Min Tarlkh al-Ilhad fi al-Islam Islamica, Vol. II, Cairo, 1945, pp. 198–228.
  • Hirschberg,Geschichte der Augenheilkunde, p. 101.
  • E. G.Browne, Arabian Medicine, Cambridge, 1921, pp. 44–53.
  • M. Meyerhof, Legacy of Islam, pp. 323 et seq.
  • F. Wüstenfeld, Geschichte der Arabischen Arzte und Naturforscher, ftn. 98.
  • L. Leelerc, Histoire de la medicine arabe, Paris, 1876, Vol. I, pp. 337–54.
  • H. P. J. Renaud, A propos du millenaire de Razes, in bulletin de la Societe Irancaise d'Histoire de la medicine, Mars-avril, 1931, pp. 203 et seq.
  • A. Eisen, Kimiya al-Razi, RAAD, DIB, 62/4.
  • Aldo Mieli, La science arabe, Leiden, 1938, pp. 8, 16.
  • Hossein Nasr, Science and Civilization in Islam, see. Razes: The Secret of Secrets, p. 273, also pp. 197–200, and Anawati: L'Alchemie arabe in Rased.
  • Browne, Edward Granville (2001). Islamic Medicine. Goodword Books Pvt. Ltd. ISBN 978-81-87570-19-6.
  • M. M. Sharif, A History of Muslim Philosophy
  • Walker, P. "The Political Implications of al-Razi's Philosophy", in C. Butterworth (ed.) The Political Aspects of Islamic Philosophy, Cambridge, MA: Harvard University Press, 61–94. (1992)
  • Motazed, K. Mohammad Zakaria Razi
  • Oliver Kahl (2015 թ․ մարտի 31). The Sanskrit, Syriac and Persian Sources in the Comprehensive Book of Rhazes. BRILL. ISBN 978-90-04-29024-2.
  • Denyse Rockey and Penelope Johnstone, "Medieval Arabic views on speech disorders: Al-Razi (c. 865–925)", in: Journal of Communication Disorders, 12(3):229-43, June 1979.
  • Richter-Bernburg, Lutz. «AL-ḤĀWI». Encyclopaedia Iranica. Vol. 1. ISBN 978-0-933273-54-2.
  • Encyclopaedie des Islams, s. v. (by Ruska).
  • Фигуровский Н. А. Очерк общей истории химии. От древнейших времён до начала XIX века. — М.: Наука, 1969. — 455 с.
  • Всеобщая история химии. Возникновение и развитие химии с древнейших времён до XVII века. — М.: Наука, 1980. — 399 с.
  • Рази / Бертельс А. Е., Петров Б. Д. // Проба — Ременсы. — М. : Советская энциклопедия, 1975. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 21).
  • «Разес». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 
Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աբու Բաքր Մուհամադ Զաքարիա Ռազի» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Աբու_Բաքր_Մուհամադ_Զաքարիա_Ռազի&oldid=9738041» էջից