Արաբական հրապարակախոսություն
Արաբական հրապարակախոսություն, գրական շարժում արաբական իրականության մեջ 19-րդ դարում։
Հրապարակախոսության առաջացումն ու զարգացումը խմբագրել
19-րդ դարի արաբական գրականության մեջ առաջին նոր ինքնուրույն ժանրը հրապարակախոսությունն էր։ Այն ուներ ազգային հիմք՝ հռետորական խոսքը, հին ու հավերժ կենդանի արվեստը, որ բարձր է գնահատվել արաբների կողմից բոլոր դարերում։ 19-րդ դարում հրապարակախոսությունը կատարում էր գեղարվեստական գրականության դեր։
Արաբական հրապարակախոսությունը ուներ շատ լավ հիմք՝ լայն զարգացում ապրող պաշտոնական կամ ոչ պաշտոնական թերթեր և ամսագրեր, որոնք ունեին տարբեր ուղղվածություններ՝ անգլամետ, ֆրանսամետ, թուրքամետ, լիբերալ-ազատական, մուսուլմանական-մոդեռնիստական և այլն։ Նշանավոր հրապարակախոսների մեծ մասը այս կամ այն չափով կապված էր ազգային-ազատագրական և հակաֆեոդալական պայքարին. ավագ սերնդի հրապարակախոսներից Մուհամմադ Աբդոն (արաբ․՝ محمد عبده), Ադիբ Իսհակը (արաբ․՝ أديب اسحاق), Աբդալլահ Նադիմը (արաբ․՝ عبدألله نديم) Արաբի փաշայի (արաբ․՝ أحمد عربي) շարժման, ալ-Քաուաքիբին (արաբ․՝ عبد الرحمن الكواكبي)՝ քաղաքական խմբակի հետ, կրտսեր սերունդը՝ Մուստաֆա Քամիլի (արաբ․՝ مصطفى كامل) գլխավորությամբ կազմակերպում է պայքար Եգիպտոսի՝ անգլիացիների օկուպացիայի դեմ, Վալի ալ-Դին Յաքունը մինչև երիտթուրքերի հեղաշրջումը «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության անդամ էր։ Կային նաև «չեզոք» գրականագետներ, որոնք առնչություն չունեին քաղաքական պայքարի հետ և իրենց առջև դրել էին զուտ լուսավորական խնդիրներ։ Օրինակ Ջիրջի Զեյդանը (1861- 1914), (արաբ․՝ جورجي زيدان), ով բազմաթիվ պատմավեպերի հեղինակ է և «Ալ-Հիլալ» (արաբ․՝ الهلال) հայտնի գրական ամսագրի խմբագիր, ամսագիր, որ լույս է տեսնում 1892 թվականից մինչև մեր օրերը։ Քիչ չէին նաև թարգմանությունները անգլիական և ամերիկյան ամսագրերից։
Եգիպտոսում հրապարակախոսության ու լրագրության աշխուժացում էր նկատվում հատկապես 70-ական թվականների վերջին և 80-ական թվականների սկզբներին՝ Արաբի փաշայի շարժման ժամանակ։ Մեկը մյուսի ետևից լույս էին տեսնում թերթեր, որոնք հանդես էին գալիս արաբական երկրների գործերին արտասահմանյան միջամտության դեմ և քննադատում եգիպտական կառավարության գործունեությունը։ Դրանց թվում էին «Միսր»-ը, «Աթ-Թիջարա»-ն, «Ալ-Մահրուսան»-ն, «Ալ-Թաիֆը» և այլ թերթեր։ Այսպիսի հրատարակությունների կյանքը շատ կարճ էր. կառավարությունը շուտով փակում էր դրանք։ Բայց վերջիններս մեկը մյուսին էին փոխանցում պայքարի հարթակը՝ իրենց շուրջ համախմբելով անկախության և ռեֆորմիզմի ջատագովներին։ Անգլիական օկուպացիայից հետո երկրում լռություն էր տիրում։ Արաբիին պաշտպանող առաջադեմ լրագրողները բանտերում էին կամ արտաքսված էին, իսկ նրանց թերթերը՝ փակված։ Օկուպացիայի 15 տարիների ընթացքում հրատարակվող միակ թերթը «Ալ-Ահրամն» էր, որը զուտ տեղեկատվական բնույթ էր կրում։ Անգլիացիների դեմ հանդես եկած առաջին քաղաքական թերթը «Ալ-Ուրվա Ալ-Վուսկան» էր, որը հրատարակում էին Ջամալ ադ-Դին ալ-Աֆղանիի (արաբ․՝ محمد جمال الدين بن السيد صفتر الحسيني الأفغاني) և Մուհամմադ Աբդոն Փարիզում 1884 թվականին։ Սակայն նրա գոյությունը կարճատև եղավ։ Կառավարության ճնշման տակ այն փակվեց։
Աստիճանաբար թերթա-ամսագրային գործունեությունը աշխուժանում է, ինչին նպաստում էին հենց անգլիացիները, ովքեր ձգտում էին լրագրության միջոցով իրենց կողմը գրավել եգիպտական հասարակական կարծիքը։ 1889 թվականից եգիպտական լրատվության մեջ կենտրոնական տեղ էին գրավում երկու թերթեր, որոնք արտահայտում էին Եգիպտոսի հիմնական պայքարող քաղաքական խմբավորումների տրամադրությունները։ «Ալ-Մուկադդամ» (Կահիրեյին մոտ գտնվող մի լեռան անունով) թերթը հանդես էր գալիս որպես անգլիացիների հետ համագործակցության կողմնակից։ Թերթը խիստ քննադատում էր Թուրքիայի քաղաքականությունը և թուրքամետ կողմնորոշում ունեցողներին։ Իսկ անգլիական օկուպացիայի հակառակորդները համախմբվել էին «Ալ-Մուայյադ» (Ալլահից աջակցություն ստացող) թերթի շուրջ։ 90-ականների վերջին և արդեն 1900-ականներին արաբական հրապարակախոսությունը թևակոխում է զարգացման նոր փուլ։ Այս շրջանում կենդանանում է կանացի շարժումը, առաջանում են առաջին կանացի ամսագրերը. «Ալ-Ֆաթաթ» (արաբ․՝ الفتاة Աղջիկ), «Անիս ալ-Ջալիս» (արաբ․՝ انيس الجليس) («Հազար ու մի գիշեր»-ի (արաբ․՝ الف ليلة وليله) հեքիաթներից մեկի հերոսուհի), «Ֆաթաթ Աշ-Շառկ» (արաբ․՝ فتاة الشرق Արևելյան աղջիկ) և այլն։ Առաջին անգամ ի հայտ են գալիս կին լրագրողներ։ 1900 թվականին լույս է տեսնում Մուստաֆա Քամիլի «Ալ-Լիվա» (Դրոշակ) թերթը, որը գրավում է ակնհայտ հակաբրիտանական դիրք, և իր շուրջն է համախմբում Եգիպտոսի ազատագրմանը ձգտողներին, և որը ի վերջո դառնում Հայրենական կուսակցության (Հիզբ Ալ-Ուատան) (արաբ․՝ حزب الوطن) օրգանը։ Այս բոլոր փաստերը արտացոլում էին ազգային ինքնագիտակցության աճը Արաբական արևելքի ժողովուրդների մոտ և հասունացնում ազգային-ազատագրական պայքարը։ Եգիպտական հրապարակախոսությունն ու մամուլը ոչ միայն տեղական, այլև համաարաբական նշանակություն ունեին։ Այլ պետություններում թերթերը կարելի էր հաշվել մատների վրա։ Համեմատաբար թերթերով հարուստ էր Սիրիան՝ «Աշ-Շամ» (արաբ․՝ الشام), «Ալ-Թակադդում» (արաբ․՝ التقدم)։ Արաբական հրապարակախոսության զարգացման հիմնական գիծը այդ շրջանում կապված էր Եգիպտոսի հետ։
Մուստաֆա Քամիլ խմբագրել
Մուստաֆա Քամիլը ծնվել է 1874 թվականին Կահիրեում ու դեռևս ուսանողության տարիներից ակտիվորեն ներգրավվել է տեղի քաղաքական և հասարակական կյանքում, ակտիվորեն մասնակցել բոլոր ուսանողական, քաղաքական խմբակներին և ընկերություններին՝ տպագրելով իր առաջին հոդվածները «Ալ-Ահրամում»։ Շուտով նա ամբողջությամբ նվիրվում է քաղաքական և լրագրողական գործունեությանը, որի նպատակն էր անգլիացիների վտարումը Եգիպտոսից և որոշ ժամանակ հետո դառնում Եգիպտոսի ամենահայտնի քաղաքական հռետորը։
Ձգտելով իր կողմը գրավել եվրոպական հասարակական կարծիքը՝ նա ամեն տարի ուղևորվում է Եվրոպա, որպեսզի հանդիպի հայտնի քաղաքական և հասարակական գործիչների, կառավարության անդամների, գրողների, գիտնականների հետ։
1900 թվականին Քամիլը սկսում է հրատարակել «Ալ-Լիվա» (արաբ․՝ اللواء՝ Դրոշակ) ամենօրյա թերթը, 1907 թվականից նրան միացավ «Եգիպտական Դրոշակ» առավոտյան թերթը ֆրանսերեն լեզվով և նույնանուն երեկոյան թերթը անգլերեն լեզվով։ Այդ երեք թերթերը մեծ հաջողություն ունեին. «Ալ-Լիվայի» տպաքանակը հասնում էր 20 հազար օրինակի։ Քամիլը մահացել է 1908 թվականին 34 տարին չլրացած, թոքաբորբից։ Նրա թաղումը վեր էր ածվել հզոր ցույցի, որին մասնակցում էին 50 հազար մարդ։
Մուստաֆա Քամիլի վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել Աբդալլահ Նադիմը, ում ազատատենչ գաղափարներն էլ շուտով որդեգրեց Քամիլը։ Նա շատ հայրենասեր էր։ Յուրաքանչյուր հոդվածում և ճառում նա խոսում էր իր՝ հայրենիքի հանդեպ սիրո մասին, այնքան կրքոտ, որքան սիրահարը իր սիրեցյալի մասին։ Նրա աչքում հայրենիքի նկատմամբ սերը ամենաբարձրն է մարդկային զգացմունքներից, որը կարող է հրաշքներ գործել։ Դրա հետ մեկտեղ հայրենասիրությունը անպայման ենթադրում է որևէ ակտիվ գործունեություն հայրենիքի օգտին։
Մուստաֆա Քամիլը խաղաղ միջոցներով պայքարի կողմնակից էր և հեղափոխության հակառակորդ։ զավթիչների դեմ պայքարում հենարաններ փնտրելիս կողմնորոշվում է ոչ միայն դեպի թուրք սուլթանը, այլև ձգտում է օգտագործել եվրոպական իշխանությունների միջև հակասությունները։ Նա հույսը դնում է հատկապես Ֆրանսիայի վրա։ Այդ պատճառով 1904 թվականին ընդունված անգլաֆրանսիական համաձայնագիրը Եգիպտոսի և Մարոկկոյի մասին, ըստ որի Ֆրանսիան հրաժարվում էր Եգիպտոսի նկատմանբ ձգտումներից, նրա կողմից ընդունվեց որպես աղետ։ Հիասթափվելով Ֆրանսիայից, Քամիլը շուտով փորձում է հենվել Թուրքիայի դաշնակից Գերմանիայի վրա, սակայն հաջողության չի հասնում, քանի որ Գերմանիան այդ տարիներին քիչ էր հետաքրքրված եգիպտական գործերով։
Աբդալլահ Նադիմ խմբագրել
Դեռ վաղ հասակից հետաքրքրվել է գրականությամբ և գրել մի շարք բանաստեղծություններ։ Շուտով նա ևս տոգորվում է եգիպտական լուսավորական շրջանակներում տիրող ազատարարական տրամադրություններով, Ջամալ ադ-Դին ալ-Աֆղանիի գաղափարներով։
Աբդալլահ Նադիմը «Մուսուլմանական Բարեգործական Ընկերության» հիմնադիրն է, որը գոյատևեց մի քանի տասնամյակ։ Դրա մեջ մտնում էին հայտնի հրապարակախոսներ և հասարակական գործիչներ։ 1897 թվականին նրա նախագահը դարձավ Մուհամմադ Աբդոն։ Ընկերության նպատակն էր երիտասարդ սերնդի դաստիարակումը և նրանում լուսավորական ոգու ամրապնդումը։ Հենց դա էլ բերում էր պահպանողական մուսուլմանների հարձակումների, որոնք գտնում էին, որ նման խնդիրները հակասում են մուսուլմանական սովորույթներին։ Ընկերությունը բացեց անվճար դպրոց որբերի և աղքատ երեխաների համար։ Դպրոցի առաջին տնօրեն նշանակվեց Աբդալլահ Նադիմը։ Նա դասավանդում էր գրականություն և հռետորական արվեստ։ Ուսուցչության տարիներին գրել է երկու վառ հայրենասիրական բանաստեղծություն՝ «Ալ-ուատան» (արաբ․՝ الوطن) և «Ալ-արաբ» (արաբ․՝ العرب)։ 1881 թվականին, լարված քաղաքական դրության պատճառով, նա թողեց դպրոցը և սկսեց հրատարակել «Սատիրա և կատակ» քաղաքական շաբաթաթերթը։ Մեկ ամիս անց հայտնվում է նրա երկրորդ շաբաթաթերթը՝ «Աթ-Թաիֆ», որը ակտիվորեն պաշտպանում էր Արաբի փաշայի շարժումը։ Եգիպտացի լրագրողների մեջ Աբդալլահ Նադիմը այս շարժման ամենաառաջին և ամենաակտիվ հետևորդներից էր։ 1882 թվականին Արաբի փաշայի առաջարկով «Աթ-Թաիֆի» հրատարակությունը տեղափոխվում է Կահիրե, որտեղ դառնում է անգլիացիների դեմ պայքարի կոչ անող առաջին ազդակը և բարձրախոսը։ Նադիմն էլ ձեռք է բերում քաղաքական հռետորի համբավ։
Աբդալլահ Նադիմը հայտնի էր Եգիպտոսում գլխավորապես որպես քաղաքական հռետոր և հրապարակախոս, սակայն բացի բազմաթիվ հոդվածներից և վեր նշված 2 պիեսներից նրա գրչին են պատկանում նաև բանաստեղծությունների 3 դիվան, ինչպես նաև արաբական ասացվածքների ժողովածու, մի շարք բանասիրական ստեղծագործություններ և այլն։
Արաբի փաշայի ապստամբության պարտությունից հետո Նադիմն այլևս առաջ չէր քաշում ապստամբության գաղափարներ, քանի որ դրանք համարում էր անիմաստ այդ ժամանակի համար. Եգիպտացիները չունեին ոչ ուժ, ոչ զենք։ Այդ տարիներին նա ավելի շատ խոսում էր հոգևոր միասնության մասին, խորհում էր, որ մտքի ուժը կարող է անել այն, ինչ չեն կարող անել սուրն ու հրանոթները։
Ադիբ Իսհակ խմբագրել
Ադիբ Իսհակը ծնվել է 1856 թվականին Դամասկոսում։ Դեռ փոքրուց զբաղվելով գրական գործունեությամբ՝ նա շուտով հայտնվում է Բեյրութի մշակութային կյանքի կենտրոնում, դառնում է «Ալ-թակադդում» (արաբ․՝ التقدم Զարգացում) թերթի խմբագիր։ Նա գրում էր ստեղծագործություններ, գրական և հրապարակախոսական թեմաներով հոդվածներ, թարգմանություններ էր անում ֆրանսերենից։ Ցավոք, նրա սեփական դրամաներից ոչինչ չի պահպանվել։ Շուտով նա տեղափոխվում է Կահիրե, որը այդ ժամանակվա լրագրության կենտրոնն էր և այստեղ էլ հրապուրվում է Ջամալ ադ-Դին ալ-Աֆղանիի հայացքներով, որի դասախոսություններին միշտ հաճախում էր։ Ադիբ Իսհակի հրապարակախոսական և լրագրական գործունեության ծաղկումը համընկնում է 70-80-ական թվականների հետ։ 1877 թվականին նա դառնում է «Միսր» շաբաթաթերթի խմբագիրը։ Լինում է Փարիզում, Բեյրութում։
Ադիբ Իսհակի ամենակարևոր ստեղծագործությունները՝ բանաստեղծություններ, հոդվածներ, թարգմանություններ, նրա եղբայր Սունի Իսհակի կողմից հավաքվել են «ադ-Դուրար»՝ «Մարգարիտներ» գրքի մեջ։ Նա, ի տարբերություն Մուհամմադ Աբդոյի, չէր շոշափում կրոնական հարցեր։ Այդ պատճառով նրա հայացքները ավելի շատ համընկնում էին ֆրանսիական մտածելակերպի հետ, քան մուսուլմանական մոդեռնիզմին։ Նա հիանում է հեղափոխականների հայրենասիրությամբ և անձնազոհությամբ, որոնք զենքը ձեռքներին պայքարում են անարդարությունների և կեղեքումների դեմ, խոսում է բուրժուական հեղափոխության կարևորության մասին։ Բայց նա հոռետեսորեն մոտենում է հեղափոխության հաղթանակին իր երկրում։ Նրա կարծիքով սրանից առաջ եղած հեղափոխությունները ցույց են տվել, որ Արևելքը դրան պատրաստ չէ և միշտ ղեկավարի դեր են ստանում այն մարդիկ, որոնք շարժվում են իրենց անձնական շահերի և հետաքրքրությունների շրջանակներում և ազգին թողնում են շատ դժվար պայմաններում։ Նրա կարծիքով այս շրջանի կարևոր խնդիրը լուսավորությունն է, որը պետք է իրականացներ «հոգևոր հեղափոխություն»։
Ադիբ Իսհակը նախ և առաջ հռետոր էր և քարոզիչ, նրա հոդվածները աչքի են ընկնում իրենց կենսունակությամբ, կրքոտությամբ՝ ազդված ոչ միայն ֆրանսիական քաղաքականության կրակով, այլ նաև արաբական հռետորական արվեստի կենդանի ավանդույթներով։ Նրա ճառերը հաճախ էին զարդարում բանաստեղծական մեջբերումները, ինչպես նաև Ղուրանից արտահայտություններ։
Յակուբ Սաննու խմբագրել
Յակուբ Սաննուն (արաբ․՝ يعقوب صنوع) ծնվել է 1839 թվականին, Եգիպտոսում, հրեական ընտանիքում։ Յակուբը ստացել է ավանդական հրեական կրթություն և պատանի հասակում ուսումնասիրել է եվրոպական լեզուներ։ Փաշայի հովանավորության շնորհիվ նա իր բանասիրական կրթությունն ավարտում է Իտալիայում։ Եգիպտոս վերադառնալով սկսում է դասավանդել լեզուներ և իր հոդվածներով հանդես գալիս անգլիական տիրապետության դեմ։ Սաննուն հետաքրքրված էր թատրոնով և 1870 թվականին Եգիպտոսում բացում է առաջին պրոֆեսսիոնալ դրամատիկական թատրոնը արաբերեն խոսակցական լեզվով։ Շատ կարճ ժամանակում նա գրում է 32 պիես, որտեղ նա ծաղրում էր տգետներին, կոպիտ փաշաներին և ֆեոդալներին։ Դրանով իսկ Սաննուն իր դերն է խաղում լուսավորականության և ռեֆորմների պայքարի համար։ Սանուին գնահատում է Իսմայիլ խեդիվը, ով եվրոպականացմանն կողմնակից էր և անգամ տալիս է նրան «Եգիպտոսի Մոլիերի» տիտղոսը։ Սակայն «Եգիպտոսի Մոլիերին» հետաքրքրում էր ոչ միայն թատրոնը, նա նաև հասարակական կյանքով էր հետաքրքրվում։ Իր աշակերտների շարքում ֆրանսերեն սովորելու եղել են ալ-Աֆղանին և Մուհամմադ Աբդոն։ Շուտով Սաննուն ուսուցչից վերածվում է աշակերտի՝ տարված լինելով ալ-Աֆղանիի գաղափարներով, կտրուկ փոխում է իր կարծիքը։ Նրա թատրոնը փակվում է «Հայրենք և ազատություն» բեմադրությունից հետո և Սաննուն սկսում է զբաղվել լրագրությամբ։ Սկզբում համագործակցում է մոդեռնիստերի թերթերի հետ իսկ հետո բացում է իր սեփական սատիրիկ թերթը, որը կոչվում է «Աբու նազարա զարկա» («Երկնագույն ակնոցներով մարդը»)(արաբ․՝ ابو نظارة زرقاء)։ Դրանում Սաննուն հրատարակում էր հոդվածներ ուղղված խեդիվի և նրա վարչակարգի, եվրոպական էքսպանսիայի դեմ և ազատագրական պայքարի կոչ անում՝ «Եգիպտոսը եգիպտացիների համար» կարգախոսով։ Այս թերթում նրա հոդվածներում առկա է սատիրա ժանրը, որը նորություն էր արաբական հրապարակախոսության մեջ։ Նա այստեղ ծաղրի էր ենթարկում թե էմիրներին և խեդիվներին և թե թուրք և եվրոպացի կառավարիչներին։ Հեղինակի սատիրան ուղղված էր նաև դատարկախոս-ճարտասանների դեմ, որոնք ուրիշներին կռվի կոչ են անում իսկ իրենք երկնագույն ակնոցներով նայում այդ կռիվը՝ իրենց անձը վտանգի չենթարկելով։ Այս սատիրայական թերթի հետ էին համագործակցում նաև ալ-Աֆղանին և Աբդոն։ Այն գոյություն ունեցավ 34 տարի։ Թեև իր այս գործունեության համար Յակուբ Սաննուն արտաքսվեց Եգիպտոսից, այնուամենայնիվ, հաստատվելով Փարիզում, նա դեռ երկար տարիներ շարունակում է հրատարակել հոդվածներ և տարածել ամբողջ արաբական աշխարհում։
Տես նաև խմբագրել
Աղբյուրներ խմբագրել
- Али-заде Э.А. Египетская новелла. М., 1974
- Борисов В.М. Современная египетская проза. М„ 1961.
- Крымский А.Е. История новой арабской литературы (XIX - начало XX века). М, 1971.
- Сафронов В.В. Новая арабская литература. М., 1996. Արխիվացված 2016-03-05 Wayback Machine