Տոքսիկոդերմիա

Տոքսիկոդերմիա; Drug eruption
Բժշկական մասնագիտություն	մաշկաբանություն
ՀՄԴ-9	692.3 և 782.1
ՀՄԴ-10	L27.0 և L27.1
	Drug exanthema Վիքիպահեստում

Տոքսիկոդերմիա - մաշկային ծածկույթների սուր բորբոքային ռեակցիան է, որը զարգանում է դեղորայքային անբարենպաստ ազդեցության հետևանքով^[1]։ Ավելի հաճախ դեղորայքով հարուցված մաշկային ռեակցիաները ընթանում են մեղմ և անհետանում են դեղորայքի կիրառությունը դադարեցնելուց հետո։ Սակայն երբեմն պրոցեսի մեջ ընդգրկվում է նաև լյարդը, երիկամը և սկիզբ դնում տարածուն օրգան-համակարգային ախտահարման^[2]։ Դեղերի անբարենպաստ ազդեցությունը բերում է նաև մազերի և եղունգների փոփոխության, ախտահարում է լորձաթաղանթները և առաջացնում քոր^[3]։

Տարբերում են դեղերի անբարենպաստ ազդեցության դրսևորման 2 տեսակ՝ A և B։ A տեսակի ռեակցիաների կողմնակի էֆեկտները կանխատեսելի են և կոչվում են դեղատոքսիկության ռեակցիաներ^[4]։ Մինչդեռ տեսակ B-ն կամ գերզգայունության ռեակցիաները, հաճախ իմուն միջնորդված ռեակցիաներ են և դրսևորվում են նորմալ դեղաչափի կրկնակի կիրառման դեպքում^[4]։ Գերզգայունության ռեակցիաների հիմքում ընկած է ժառանգական նախատրամադրվածությունը, օգտագործված դեղամիջոցի դեղատոքսիկությունը և առաջացած իմուն պատասխանը, որը ի վերջո հանգեցնում է տոքսիկոդերմիայի դրսևորման^[4]։

Դասակարգում խմբագրել

Դեղերի անբարենպաստ ազդեցության ամենածանր և կյանքին սպառնացող դրսևորումներներն են՝

Ստիվենս-Ջոնսոնի համախտանիշ
բազմաձև էրիթեմա
տոքսիկ էպիդերմալ նեկրոլիզ
վասկուլիտներ
դեղորայք միջնորդված գերզգայունության սինդրոմ
էրիթրոդերմա^[5]
սուր գեներալիզացված էկզանթեմա

Դեղերի անբարենպաստ ազդեցության հետևանքով դրսևորված այս ծանր մաշկային ռեակցիաները ստորաբաժանվում են որպես գերզգայունության կամ իմուն-միջնորդված ռեակցիաներ։

գերզգայունության ռեակցիա	նկարագիր	միջնորդանյութ	ազդեցության մեխանիզմ	կլինիկական դրսևորումներ
Տիպ 1	անմիջական	IgE	հակածինը կապվում է պարարտ բջջի / բազոֆիլի մակերեսային ռեցեպտորներին	եղնջացան, անաֆիլաքսիա, անգիոայտուց
Տիպ 2	հակամարմին միջնորդված	IgM, IgG	հակամարմինը կապվում է անտիգենին՝ բերելով բջջի լիզիսի	դեղորայք միջնորդված թրոմբոցիտոպենիա, հեմոլիտիկ անեմիա, Գուդպասչերի սինդրոմ, ANCA վասկուլիտներ
Տիպ 3	իմուն կոմպլեքս	IgM, IgG, IgA	հակածին-հակամարմին կոմպլեքսների կուտակումներ թիրախ հյուսվածքներում լեյկոցիտների կուտակում	շիճուկային հիվանդություն, Շենլեյն-հենոխի պուրպուրա
Տիպ 4	հետաձգված տեսակ	T-լիմֆոցիտներ	ակտիվացած T-լիմֆոցիտները արտադրում են ցիտոկիններ՝ բերելով բորբոքային օջախի առաջացման, և հյուսվածքի քայքայման	Ստիվեն-Ջոնսոնի սինդրոմ, տոքսիկ էպիդերմալ նեկրոլիզ, սուր գեներալիզացված էկզանթեմա

Արտաքին տեսք

Մաշկային ախտահարման ամենատարածված տեսակը կարմրուկանման կամ էրիթեմատոզ ցանն է (դեպքերի 90%-ում^[6]): Ավելի հազվադեպ կարող է լինել եղնջացան, պապուլոսկվամոզ, պուստուլա, պուրպուրա, բուլյոզ ախտահարում։

Մեխանիզմ

Հիմքում ընկած է իմունոլոգիական (օրինակ՝ դեղորայքային ալլերգիա) կամ ոչ իմունոլոգիական (օրինակ՝ ֆոտոդերմատիտներ կամ հակակոագուլյանտների կողմնակի ազդեցություններ)։

Դեղորայքներ

Տոքսիկոդերմիայի պատճառ ավելի հաճախ հանդիսանում են անտիբիոտիկները, սուլֆա պրեպարատները, ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային դեղերը (ՈՍՀԲԴ), քիմիապրեպարատները, հակացնցումային և հոգեմետ դեղերը^[7]։

Որոշ դեղամիջոցներ էլ ավելի քիչ հավանական է, որ տոքսիկոդերմիայի պատճառ կդառնան։ Դրանք են՝ դիգոքսին, ալյումինի հիդրօքսիդ, մուլտիվիտամիններ, ացետամինոֆեն, ասպիրին, թիամին, պրեդնիզոն, ատրոպին, կոդեին, հիդրոքլորոթիազիդ, մորֆին, ինսուլին, վարֆարին և սպիրոնոլակտոն^[2]։

Ախտորոշումը խմբագրել

Դեղորայք հարուցված տոքսիկոդերմիան ախտորոշվում է մեծամասամբ ըստ բժշկակական պատմության և կլինիկական հետազոտությունների։ Նրանք կարող են նմանակել նաև այլ մաշկային հիվանդությունների, որը կարող է դժվարացնել ախտորոշումը (օրինակ՝ դեղորայք հարուցված համակարգային կարմիր գայլախտ կամ ակնեանման ցանավորում Էրլոտինիբով հարուցված )։ Մաշկի բիոպսիան, արյան հետազատությունը և իմունոլոգիական թեստերը ևս օգտագործվում են ախտորոշման մեջ։

Դեղ միջնորդված մաշկային դրսևորումները ունեն բնորոշ ժամանակացույց։ Ցանի առաջացման բնորոշ ժամկետը կարող է օգնել տարբերակել ռեակցիայի տեսակը։ Օրինակ՝ սուր գեներալիզացված էկզանթեման սովորաբար դրսևորվում է դեղորայք ընդունելուց հետո 4 օրվա ընթացքում։ Էուզինոֆիլիայով և համակարգային դրսևորումներով ընթացող ռեակցիաները՝ 15-40 օրվա ընթացքում, տոքսիկ էպիդերմալ նեկրոլիզը և Ստիվենս-Ջոնսոնի համախտանիշը՝ 7-21 օրվա ընթացքում, էկզանթեմատոզ ցանավորումը՝ 4-14 օրում։ Իսկ անաֆիլաքսիան առաջանում է րոպենների ընթացքում^[2]։

Ստիվենս-Ջոնսոնի համախտանիշը և տոքսիկ էպիդերմալ նեկրոլիզը մաշկային ծանր դրսևորումներով դեղորայքային ռեակցիաներ են^[2], որոնք ներառում են մաշկը և լորձաթաղանթները։ Այն ճշգրիտ ախտորոշելու համար շատ կարևոր է մանրամասն ուսումնասիրել դեղերի ընդունման պատմությունը։ Հաճախ կարող են պատճառ հանդիսանալ մի քանի դեղամիջոցներ, և փորձնական ալերգիկ թեստերը կարող են օգնել ախտորոշմանը։ Հայտնի է, որ սուլֆա դեղամիջոցները որոշ մարդկանց մոտ կարող են առաջացնել տոքսիկ էպիդերմալ նեկրոլիզ կամ Ստիվենս-Ջոնսոնի համախտանիշ։ Օրինակ, ՄԻԱՎ-ով հիվանդները ունեն ՍՋՀ-ի կամ ՏԷՆ-ի ավելի հաճախակի դեպքեր, քանի որ նրանց մոտ առկա է դեղերի նյութափոխանակությանը մասնակցող ֆերմենտների ցածր մակարդակ, որոնք պատասխանատու են սուլֆա դեղամիջոցների դետոքսիկացման համար։ Գենետիկան կարևոր նախատրամադրող գործոն է հանդիսանում տոքսիկոդերմիաների առաջացման համար^[2]։ Օրինակը՝ կարբամեզեպինի նկատմամբ գերզգայունությունը կապված է ասիական պոպուլյացիաներում HLA-B*5801 գենետիկական ալելի առկայության հետ^[2]։

դեղ	գենետիկական ալել	տարածվածություն	կլինիկական դրսևորումներ
Աբակավիր	HLA-B*5701	Եվրոպա Աֆրիկա Ավստրալիա	դեղ-միջնորդված գերզգայության ռեակցիա
Ալոպուրինոլ	HLA-B*5801	Կորեա Թաիլանդ Եվրոպա	Ստիվենս-Ջոնսոնի համախտանիշ Տոքսիկ էպիդերմալ նեկրոլիզ դեղ-միջնորդված գերզգայունություն
Կարբամազեպին	HLA-B*1502	Թաիլանդ Մալազիա Կորեա	Ստիվենս-Ջոնսոնի համախտանիշ Տոքսիկ էպիդերմալ նեկրոլիզ
Դապսոն	HLA-B*1301	Չինաստան	դեղ-միջնորդված գերզգայության ռեակցիա
Լամոտրիջին	HLA-B38 HLA-B1502	Եվրոպա	Ստիվենս-Ջոնսոնի համախտանիշ Տոքսիկ էպիդերմալ նեկրոլիզ
Մետազոլամիդ	HLA-B*5901	Կորեա	Ստիվենս-Ջոնսոնի համախտանիշ Տոքսիկ էպիդերմալ նեկրոլիզ
ֆենիտոին	HLA-B*1502	Թաիլանդ	Ստիվենս-Ջոնսոնի համախտանիշ Տոքսիկ էպիդերմալ նեկրոլիզ

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Manders SM (1995 թ․ հունիս). «Serious and life-threatening drug eruptions». Am Fam Physician. 51 (8): 1865–72. PMID 7762478.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 Schaffer (2012). Jean L. Bolognia; Joseph L. Jorizzo; Julie V. (eds.). Dermatology (3rd ed.). [Philadelphia]: Elsevier Saunders. ISBN 978-0723435716.
↑ Valeyrie-Allanore L, Sassolas B, Roujeau JC (2007). «Drug-induced skin, nail and hair disorders». Drug Saf. 30 (11): 1011–30. doi:10.2165/00002018-200730110-00003. PMID 17973540. S2CID 25391301.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Dyer, Jon A. (2015). «Immunology of Cutaneous Drug Eruptions». Cutaneous Drug Eruptions (անգլերեն). Springer, London. էջեր 3–12. doi:10.1007/978-1-4471-6729-7_1. ISBN 9781447167280.
↑ Adverse cutaneous drug eruptions. French, Lars E. Basel, Switzerland: Karger. 2012. ISBN 9783805599702. OCLC 798579099.{{cite book}}: CS1 սպաս․ այլ (link)
↑ Bigby, M. (2001 թ․ հունիսի 1). «Rates of cutaneous reactions to drugs». Archives of Dermatology. 137 (6): 765–770. ISSN 0003-987X. PMID 11405768.
↑ Scheinfeld N (2003 թ․ օգոստոս). «Phenytoin in cutaneous medicine: its uses, mechanisms and side effects». Dermatol. Online J. 9 (3): 6. doi:10.5070/D32197W4T4. PMID 12952753.

[pmid77624782-1] Manders SM (1995 թ․ հունիս). «Serious and life-threatening drug eruptions». Am Fam Physician. 51 (8): 1865–72. PMID 7762478.

[Bolognia6-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 Schaffer (2012). Jean L. Bolognia; Joseph L. Jorizzo; Julie V. (eds.). Dermatology (3rd ed.). [Philadelphia]: Elsevier Saunders. ISBN 978-0723435716.

[pmid17973540-3] Valeyrie-Allanore L, Sassolas B, Roujeau JC (2007). «Drug-induced skin, nail and hair disorders». Drug Saf. 30 (11): 1011–30. doi:10.2165/00002018-200730110-00003. PMID 17973540. S2CID 25391301.

[:04-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Dyer, Jon A. (2015). «Immunology of Cutaneous Drug Eruptions». Cutaneous Drug Eruptions (անգլերեն). Springer, London. էջեր 3–12. doi:10.1007/978-1-4471-6729-7_1. ISBN 9781447167280.

[:1-5] Adverse cutaneous drug eruptions. French, Lars E. Basel, Switzerland: Karger. 2012. ISBN 9783805599702. OCLC 798579099.{{cite book}}: CS1 սպաս․ այլ (link)

[6] Bigby, M. (2001 թ․ հունիսի 1). «Rates of cutaneous reactions to drugs». Archives of Dermatology. 137 (6): 765–770. ISSN 0003-987X. PMID 11405768.

[pmid12952753-7] Scheinfeld N (2003 թ․ օգոստոս). «Phenytoin in cutaneous medicine: its uses, mechanisms and side effects». Dermatol. Online J. 9 (3): 6. doi:10.5070/D32197W4T4. PMID 12952753.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]