Վիքիպեդիա

Ուլտրամանուշակագույն ինդեքս

Ուլտրամանուշակագույն ինդեքսը կամ ՈՒՄ ինդեքսը որոշակի վայրում և ժամանակահատվածում արևայրուք առաջացնող ուլտրամանուշակագույն (ՈՒՄ) ճառագայթման ուժի միջազգային ստանդարտ չափում է։ Այն հիմնականում օգտագործվում է ամենօրյա և ժամային կանխատեսումներում, որոնք լայն հանրության համար են։

Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսը ընդունված է որպես բաց գծային սանդղակ՝ ուղիղ համեմատական ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինտենսիվությանը, որն առաջացնում է մարդու մաշկի արևայրուք[1]։ Օգտագործելով Ֆիցպատրիկի սանդղակը, բաց մաշկ ունեցող անհատը առանց արևապաշտպան քսուքի,ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսի 6 արժեքի դեպքում կզգա արևայրուք մոտ 30 րոպե արևի ճառագայթների ազդեցությանը ենթարկվելիս:Այդ նույն անհատը արևայրուք կունենա ընդամենը 15 րոպեում, եթե ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսը լինի 12։

Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսի նշանակությունն այն է,որ այն օգնում է մարդկանց արդյունավետորեն պաշտպանվել ուլտրամանուշակագույն ճառագայթումից, որն առողջարար է չափավոր քանակությամբ, բայց ավելցուկը առաջացնում է արևայրուք, մաշկի ծերացում, ԴՆԹ-ի վնասում, մաշկի քաղցկեղ[2], իմունասուպրեսիա և աչքի վնասում (կատարակտ)։ Սանդղակը մշակվել է կանադացի գիտնականների կողմից 1992 թվականին, այնուհետև ընդունվել և ստանդարտացվել է ՄԱԿ-ի առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության և համաշխարհային օդերևութաբանական կազմակերպության կողմից 1994 թվականին[3]։ Հանրային առողջապահական կազմակերպությունները խորհուրդ են տալիս մարդկանց պաշտպանել իրենց (օրինակ՝ մաշկին արևապաշտպան քսուք քսելով և գլխարկ, արևային ակնոց կրելով), եթե նրանք զգալի ժամանակ են ուզում անցկացնել դրսում, երբ ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսը 3 կամ ավելի է։

Նկարագրություն խմբագրել

Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսը գծային սանդղակ է։ ՈՒՄ ինդեքսի արժեքի աճը կրճատում է արևայրուքի ժամանակը։ Ավելի բարձր արժեքները ներկայացնում են ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ազդեցությամբ արևայրուքի ավելի մեծ ռիսկ (որը փոխկապակցված է առողջության այլ ռիսկերի հետ)։ Զրո արժեքին համապատասխանում է զրոյական ուլտրամանուշակագույն ճառագայթում, որը լինում է գիշերային ժամերին։ ՈւՄ ինդեքսի 10 արժեքին համապատասխանում է կեսօրի ամառային արևոտ ու անամպ օրը։ Ամառային ինդեքսի բարձր արժեքները բնորոշ են արևադարձային լայնությունների, լեռնային բարձրությունների, սառույցի/ջրի անդրադարձում ունեցող և օզոնային շերտի միջինից բարձր քայքայվածություն ունեցող տարածքների համար։

Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսը կարող է հաշվարկվել տվյալ վայրում ուլտրամանուշակագույն սպեկտրային հզորության ուղղակի չափումից։ Որոշ էժան շարժական սարքեր կարող են մոտավոր հաշվարկել։ Եղանակային հաշվետվություններում տրված արժեքը սովորաբար կանխատեսվում է համակարգչային մոդելով[4]։

Երբ ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսը ներկայացվում է օրական կտրվածքով, այն ներկայացնում է ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինտենսիվությունը արևի ամենաբարձր ճառագայթման կետի շուրջ, որը կոչվում է արևային կեսօր։ Սա սովորաբար տեղի է ունենում 11:30-ից 12:30-ն ընկած ժամանակահատվածում կամ 12:30-ից 13:30-ն ընկած ժամանակահատվածում այն վայրերում, որտեղ ամառ է։ Կանխատեսումները կատարվում են համակարգչային մոդելի միջոցով, որը հաշվի է առնում արև-Երկիր հեռավորությունը, արևի զենիթի անկյունը, օզոնի ընդհանուր քանակը, տրոպոսֆերային աերոզոլի օպտիկական խտությունը, ձյան/սառույցի արտացոլման և ամպերի ազդեցությունները, որոնք բոլորն էլ ազդում են ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման քանակի վրա[5][6][7]:Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ստացված ինդեքսը չի կարող արտահայտվել ֆիզիկական միավորներով, բայց լավ ցուցիչ է արևայրուքի հավանական վնասի մասին։

Ի տարբերություն այլ սովորական բնապահպանական սանդղակների, ինչպիսիք են դեցիբելները կամ Ռիխտերի սանդղակը, որոնք լոգարիթմական են, ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսը գծային է և աճում է հաստատուն արագությամբ։ Սա նշանակում է, որ ՈւՄ ինդեքսի 10 արժեքը երկու անգամ ավելի ուժեղ է, քան 5-ը։

Տեխնիկական սահմանում խմբագրել

Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսը գծային արժեք է, որը կապված է Երկրի մակերևույթի տվյալ կետում արևայրուք առաջացնող ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինտենսիվության հետ։ Ուլտրամանուշակագույն ալիքի երկարության սպեկտրը 295-ից մինչև 325 նմ է։ Ավելի կարճ ալիքները կլանվում են, մինչև կհասնեն երկրի մակերևույթին։ Այնուամենայնիվ, արևայրուքից մաշկի վնասումը կապված է ալիքի երկարության հետ, իսկ ավելի կարճ ալիքները շատ ավելի վնասակար են։ Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման հզորության սպեկտրը (արտահայտված Վտ-ով մեկ քառակուսի մետրի վրա մեկ նանոմետր ալիքի երկարության համար) բազմապատկվում է կշռման կորով, որը հայտնի է որպես էրիթեմալ գործողության սպեկտր, և արդյունքը ինտեգրվում է ամբողջ սպեկտրի վրա։ Ստացվում է Դիֆֆեի ցուցանիշ (DUV), սովորաբար մոտ 250 մՎտ/մ² է ամառային կեսօրվա արևի լույսի ներքո։ Սա բաժանվում է 25 մՎտ/մ²-ի, որպեսզի ստացվի ինդեքս[8][9] 0-ից մինչև 11+, թեև օզոնի քայքայումն այժմ հանգեցնում է ավելի բարձր արժեքների։

Ամռանը կեսօրվա արևի լույսի ազդող էներգիան սովորաբար կազմում է 0,6 մՎտ/(նմ x մ²), եթե դրա երկարությունը 295 նմ է, 74 մՎտ/(նմ x մ²), եթե այն 305 նմ է և 478 մՎտ/(նմ x մ²), եթե 325 նմ է։ Այս թվերի համար կիրառվող էրիթեմալ գործակիցները համապատասխանաբար 1.0, 0.22 և 0.003 են։ Միջին արժեքը 290 նմ-ից մինչև 400 նմ սպեկտրային ողջ տիրույթում ստացվում է 264 մՎտ/մ² (DUV), որն այնուհետև բաժանվում է 25 մՎտ/մ²-ի՝ ստանալու ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսը 10,6։

Պատմություն խմբագրել

Տարբեր օդերևութաբանների «արևայրուքի ինդեքսը» սահմանելու փորձերից և օզոնային շերտի քայքայման պատճառով առաջացած մտահոգությունից հետո, Environment Canada-ի գիտնականներ Ջեյմս Բ. Քերը, Ք. Թոմաս Մաքելրոյը և Դեյվիդ Ի. Ուորդլը Տորոնտոյում (Օնտարիո) սահմանեցին ժամանակակից ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսը։ Environment Canada-ն այն գործարկել է որպես եղանակի կանխատեսման մաս 1992 թվականի մայիսի 27-ին՝ Կանադան դարձնելով աշխարհում առաջին երկիրը, որը հրապարակել է ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման մակարդակի պաշտոնական կանխատեսումներ հաջորդ օրվա համար[10][11]։ Շատ այլ երկրներ հետևեցին օրինակին։ Սկզբում ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսը հաշվարկելու և տեղեկացնելու մեթոդները զգալիորեն տարբերվում էին տարբեր երկրներում։ Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման համաշխարհային ինդեքսին, որն առաջին անգամ ստանդարտացվել է առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության և համաշխարհային օդերևութաբանական կազմակերպության կողմից 1994 թվականին[12], աստիճանաբար փոխարինեցին տարածաշրջաններին համապատասխան տարբերակները՝ նշելով ոչ միայն միասնական հաշվարկի մեթոդը (կանադական սահմանումը), այլև ստանդարտ գույներն ու գրաֆիկան տեսողական մեդիայի համար[13]։ Միացյալ Նահանգներում 2004 թվականին ԱՀԿ ստանդարտներին պաշտոնապես փոխարինեցին ԱՄՆ ստանդարտները[14] :

Բոլիվիայի Լիկանկաբուր հրաբխում 2003 թվականի դեկտեմբերի 29-ին հայտնաբերվեց 43,3 ուլտրամանուշակագույն ճառգայթման մակարդակի համաշխարհային ռեկորդ[15][16]։

Միացյալ Նահանգները[17][18] և Ավստրալիան 2005 թվականին մեկնարկը տվեցին ուլտրամանուշակագույն ազդանշանի։ Թեև երկու երկրներն ունենուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինտենսիվության տարբեր պահանջներ, նրանց ընդհանուր նպատակն է ինտենսիվ ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման օրերին իրազեկել արևի ազդեցության չափազանց մեծ վտանգի մասին։

Միավորված ազգերի կազմակերպությունը 2007 թվականին ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսի գյուտարարներ Քերին, ՄակԷլռոյին և Ուորդլին պարգևատրեց նորարարների մրցանակով՝ ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման հետևանքով հանրային առողջության վտանգավոր ռիսկերի նվազեցմանն ուղղված լայնածավալ աշխատանքի համար[19]։ Նույն տարում օդերևութաբանների շրջանում անցկացված հարցման արդյունքում ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսը զբաղեցրեց 11-րդ համարը The Weather Channel-ի 100 ամենամեծ եղանակային պահերի ցուցակում։

Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ), Համաշխարհային օդերևութաբանական կազմակերպության (WMO), ՄԱԿ-ի շրջակա միջավայրի ծրագրի (UNEP) և Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության (ԱՄԿ) կողմից 2022 թվականին գործարկվել է բջջային հեռախոսի նոր հավելված, որը տրամադրում է տեղեկատվություն ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման մակարդակի վերաբերյալ[20]։

Ինդեքսի օգտագործումը խմբագրել

Ստորև բերված խորհուրդները նախատեսված են մաշկի թեթև արևայրուք ունեցող միջին տարիքի չափահասների համար (Ֆիցպատրիկի սանդղակ. II տիպ)։ Ավելի մուգ մաշկ ունեցողները (Ֆիցպատրիկի սանդղակ. IV+) ավելի տոլերանտ են արևի ճառագայթնեդի ավելի մեծ ազդեցության հանդեպ, մինչդեռ լրացուցիչ նախազգուշական միջոցներ են անհրաժեշտ երեխաների, տարեցների, հատկապես բաց մաշկ ունեցող մեծահասակների և նրանց համար, ովքեր առողջական պատճառներով ավելի մեծ զգայունություն ունեն արևի ճառագայթների հանդեպ։

Երբ օրվա կանխատեսվող ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսը գտնվում է տարբեր թվային միջակայքերում, պաշտպանության վերաբերյալ առաջարկությունները հետևյալն են.

Ում

ինդեքս

Մեդիա գրաֆիկական գույն Միջին տարիքի անհատի արևի ճառագայթներից վնասվելու վտանգը Առաջարկվող պաշտպանություն
0 - 2 Կանաչ Ցածր Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսի 0-2 միջակայքը Արեգակի ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ցածր վտանգի մասին է խոսում։

Պայծառ օրերին կրեք արևային ակնոցներ։ Օգտագործեք լայն սպեկտրի SPF 15+ արևապաշտպան քսուք։ Ավազը, ջուրը և ձյունը  կբարձրացնեն ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ազդեցությունը։

3 - 5 Դեղին Չափավոր Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսը 3-5 միջակայքում նշանակում է արևի ազդեցությունից վնասվելու չափավոր ռիսկ։

Մնացեք ստվերում կեսօրին մոտ, երբ Արևը ամենաուժեղն է։ Եթե դրսում եք, կրեք արևապաշտպան հագուստ, լայնեզր գլխարկ և ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներից պաշտպանող արևային ակնոցներ։ Առատորեն քսեք լայն սպեկտրի SPF 15+ արևապաշտպան քսուք յուրաքանչյուր 1,5 ժամը մեկ, նույնիսկ ամպամած օրերին և լողալուց կամ քրտնելուց հետո։ Ավազը, ջուրը և ձյունը, կբարձրացնեն ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ազդեցությունը։

6 - 7 Նարնջագույն Բարձր Պահանջվում է մաշկի և աչքերի պաշտպանություն։

Կրճատեք արևի տակ գտնվելու ժամանակը առավոտյան 10:00-ից մինչև 16:00։ Եթե դրսում եք, ստվեր փնտրեք և կրեք արևապաշտպան հագուստ, լայնեզր գլխարկ և ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներից պաշտպանող արևային ակնոցներ։ Առատորեն կիրառեք լայն սպեկտրի SPF 15+ արևապաշտպան քսուք յուրաքանչյուր 1,5 ժամը մեկ, նույնիսկ ամպամած օրերին և լողալուց կամ քրտնելուց հետո։ Ավազը, ջուրը և ձյունը, կբարձրացնեն ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ազդեցությունը։

8 - 10 Կարմիր Շատ բարձր Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսը 8-10 միջակայքում ենթադրում է արևի ճառագայթների ազդեցությունից վնասվելու շատ բարձր ռիսկ։ Լրացուցիչ նախազգուշական միջոցներ ձեռնարկեք, քանի որ անպաշտպան մաշկը և աչքերը կվնասվեն։

Նվազագույնի հասցրեք արևի ազդեցությունը առավոտյան 10:00-ից մինչև 16:00։ Եթե դրսում եք, ստվեր փնտրեք և կրեք արևապաշտպան հագուստ, լայնեզր գլխարկ և ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներից պաշտպանող արևային ակնոցներ։ Առատորեն կիրառեք լայն սպեկտրի SPF 15+ արևապաշտպան քսուք յուրաքանչյուր 1,5 ժամը մեկ, նույնիսկ ամպամած օրերին և լողալուց կամ քրտնելուց հետո։ Ավազը, ջուրը և ձյունը կբարձրացնեն ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ազդեցությունը։

11+ Մանուշակագույն Ծայրահեղ բարձր Երբ ուտրամանուշակագույն ճառագայթման ինդեքսը 11 և ավելի է արևի ճառագայթների ազդեցության հետևանքով վնասի ծայրահեղ վտանգ գա։ Չպաշտպանված մաշկը և աչքերը կարող են այրվել րոպեների ընթացքում։

Փորձեք խուսափել արևի ճառագայթներից 10:00-ից 16:00: Եթե դրսում եք ստվեր փնտրեք և կրեք արևապաշտպան հագուստ, լայնեզր գլխարկ և ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներից պաշտպանող արևային ակնոցներ։ Առատորեն կիրառեք լայն սպեկտրի SPF 15+ արևապաշտպան քսուք յուրաքանչյուր 1,5 ժամը մեկ, նույնիսկ ամպամած օրերին և լողալուց կամ քրտնելուց հետո։ Ավազը, ջուրը և ձյունը կբարձրացնեն ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ազդեցությունը։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ «UV Index Overview». U.S. Environmental Protection Agency. 2022.
  2. ↑ Hanneman, K. K.; և այլք: (January 2006). «Ultraviolet immunosuppression: Mechanisms and consequences». Dermatologic Clinics. 24 (1): 19–25. doi:10.1016/j.det.2005.08.003. PMID 16311164.
  3. ↑ Heckman, C. J.; Liang, K.; Riley, M. (2022). «Awareness, Understanding, Use, and Impact of the UV Index: A Systematic Review of Over Two Decades of International Research». Preventive Medicine. 123: 71–83. doi:10.1016/j.ypmed.2019.03.004. PMC 6534479. PMID 30844501.
  4. ↑ «UV Index: Is it Validated?». NOAA/National Weather Service. 2006.
  5. ↑ Fioletov, V.; և այլք: (July–August 2010). «The UV index: Definition, distribution and factors affecting it». Canadian Journal of Public Health. 101 (4): I5–I9. doi:10.1007/BF03405303. PMC 6974160. PMID 21033538.
  6. ↑ McKinlay, A. F. & Diffey, B. L. (1987). «A reference action spectrum for ultraviolet induced erythema in human skin». CIE Journal. 6 (1): 17–22.
  7. ↑ «UV Spectral Irradiances & Erythemal Action Spectrum». NOAA. 2006.
  8. ↑ «How UV Index is Calculated». SunWise. U.S. Environmental Protection Agency. 2015 թ․ օգոստոսի 21. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
  9. ↑ «How Is the UV Index Calculated?». Smithsonian Institution. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունիսի 13-ին. (This source contains some numerical errors.)
  10. ↑ Kerr, J. B.; և այլք: (1994). «The Canadian Ozone Watch and UV-B advisory programs». Ozone in the Troposphere and Stratosphere, Part 2: Proceedings of the Quadrennial Ozone Symposium 1992. NASA/Goddard Space Flight Center: 794–797. N95-11093.
  11. ↑ «Environment Canada's UV Index Celebrates Ten Years: Now Bringing Sun Safety Messages to 26 Countries» (Press release). Environment Canada. 2002 թ․ մայիսի 27. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 14-ին.
  12. ↑ Report of the WMO Meeting of Experts on UV-B Measurements, Data Quality and Standardization of UV Indices, 1994. Global Atmosphere Watch (Report). World Meteorological Organization. 1995. WMO/TD-No. 625.
  13. ↑ Organization, World Meteorological (2002). «Global Solar UV Index: A Practical Guide». World Health Organization. hdl:10665/42459.
  14. ↑ «A Guide to the UV Index» (PDF). U.S. Environmental Protection Agency. 2022.
  15. ↑ Oskin, Becky (2014 թ․ հուլիսի 8). «Blazing World Record: Strongest UV Rays Measured in South America». LiveScience.com.
  16. ↑ Cabrol, Nathalie A.; և այլք: (2014 թ․ հուլիսի 8). «Record solar UV irradiance in the tropical Andes». Frontiers in Environmental Science. 2 (19). 19. Bibcode:2014FrES....2...19C. doi:10.3389/fenvs.2014.00019.
  17. ↑ «UV Alert». SunWise. U.S. Environmental Protection Agency. 2015 թ․ օգոստոսի 21. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  18. ↑ «What is UV?». SunSmart. Cancer Council Victoria. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 26-ին.
  19. ↑ «Ozone awards». World Meteorological Organization. October 2007. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 14-ին.
  20. ↑ «SunSmart Global UV App helps protect you from the dangers of the sun and promotes public health». World Health Organization. 2022.
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ուլտրամանուշակագույն ինդեքս» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ուլտրամանուշակագույն_ինդեքս&oldid=9485763» էջից