Հասանագինիցա

Հասանագինիցա;
Տեսակ	երաժշտական գործ/ստեղծագործություն
Ժանր	բալլադ
Ձև	երգ
Հրատարակվել է	1774

Հասանագինիցա (առաջին անգամ հրատարակվել է Հասան աղայի ազնվական կնոջ սգո երգը վերտառությամբ^[1]), հարավսլավոնական ժողովրդական բալլադ, որը ստեղծվել է 1646–1649 թվականներին Իմոցկի շրջանում, որն այդ ժամանակ Օսմանյան կայսրության Բոսնիայի էյալեթի մի մասն էր։

Պատմություն խմբագրել

Բալլադը տարիներ շարունակ փոխանցվել է բանավոր ձևով, մինչև այն գրառվել և հրատարակվել է 1774 թվականին իտալացի ճանապարհորդ և ազգագրագետ Ալբերտո Ֆորտիսի կողմից իր Viaggio in Dalmazia («Ուղևորություն դեպի Դալմաթիա») գրքում՝ 1770 թվականին Դալմաթիայով ճանապարհորդելուց հետո^[2]։ Իր ճամփորդությունների ընթացքում նա հայտնաբերեց այն, ինչ նա անվանում էր «Մորլաքի բալլադ»։ Մորլաքները տարածաշրջանի ժողովուրդ էին։ Ֆորտիսի գիրքը քննադատության է ենթարկվել խորվաթ գրող Իվան Լովրիչի կողմից, որը Ֆորտիսին մեղադրել է բազմաթիվ փաստական սխալների մեջ^[3]։

Բալլադը գերմաներեն է թարգմանվել Գյոթեի կողմից մոտավորապես 1775 թվականին՝ առաջին անգամ անանուն հայտնվելով որպես Klaggesang von der edlen Frauen des Asan Aga 1778 թվականին Յոհան Գոթֆրիդ Հերդերի Stimmen der Völker in Liedern ժողովածուում^[4]։ Այն հայտնվել է Գյոթեի ստորագրությամբ գրողի ժողովածուներում 1789 թվականին^[4]։

Վալտեր Սքոթը երկրորդ օտարերկրյա հեղինակն էր, որը 1798 թվականին թարգմանեց Hasanaginica-ն՝ «Հասան Աղայի հավատարիմ կնոջ ողբը» Գյոթեի գերմաներեն թարգմանությունից։ Մյուս բրիտանացի թարգմանիչները շուտով հետևեցին նրան, այդ թվում՝ սըր Ջոն Բոուրինգը, Ջեյմս Քլարենս Մանգանը, Վ. Էդմոնդսթոն Այթունը, Էդգար Ալֆրեդ Բոուրինգը, Մերի Էն Բերթը, Ջորջ Բանկրոֆթը, Օուեն Մերեդիտը, Էդվարդ Չաուները, Ուիլյամ Գիբսոնը, Մաքսիմիլիան Ա. Մյուգգը^[5]։

«Հասանագինիցա» բալլադը թարգմանվել է նաև

ռուսերեն (Պուշկին, 1835, և Ախմատովա, 1950-ականներ, ամբողջությամբ),
ֆրանսերեն (Մերիմե, 1827 և Միցկևիչ, 1841)

Թարգմանվելով ավելի քան 40 լեզուներով՝ բալլադը դարձել է համաշխարհային գրական ժառանգության անբաժանելի մասը։ Այն համարվում է ընդհանուր սերբա-խորվաթական (բոսնիական, խորվաթական և սերբական) գրական ժառանգության մի մասը^[6]^[7]։

Հասանագինիցայի դերակատար Նինա Վավրայի զգեստը, 1909

Դիպաշար խմբագրել

Հասանագինիցա բալադը՝ «Հասան աղայի ազնվական կնոջ սգո երգը», Դալմաթիայում գտնվող Արապովիչ մահմեդական ընտանիքի մասին է[2]։ Գործողությունները տեղի են ունենում Բոսնիայի սահմանամերձ Վրդոլում (այժմ՝Զագվոզդ), Դալմաթիայի Բիոկովո լեռների մոտ, որտեղ տեր (աղա) Հասան Արապովիչը մեծ կալվածքներ ուներ։ Հասանի աշտարակների ավերակները կան այսօր, ինչպես նաև այն վայրը, որտեղ ենթադրաբար թաղված է Հասանագինիցան՝ ավերակների մոտ, Կապույտ լճի հարավ-արևմտյան լանջերին։

Բալլադը պատմում է, որ կռվից հետո, վիրավոր պառկած՝ Հասան-աղան կանչում է իր կնոջը՝ Ֆաթիմային, որը չէր ցանկանում ուղեկցել նրան մարտի դաշտ։ Խորապես զայրացած և ցավագին Հասան-աղան հաղորդագրություն է ուղարկում կնոջը՝ պատվիրելով հեռանալ իր ամրոցից առանց երեխաների:Երբ եղբայրը նրան բերում է հաղորդագրությունը և ամուսնալուծության փաստաթղթերը, կինը ներում է աղերսում, սակայն վտարվում է իր տնից։ Եղբայրը կազմակերպում է նրա ամուսնությունը հարուստ քադիի հետ։ Որպես վերջին ցանկություն ամուսնությունից առաջ՝ նա եղբորից երկար շղարշ է խնդրում, որպեսզի երեխաները չտեսնեն իրեն, երբ հարսանեկան թափորն անցնի իր հին ամրոցի մոտով։ Սակայն երեխաները տեսնում են մորը և ձայն տալիս նրան։ Երբ նա կանգ է առնում նրանց վերջին անգամ հրաժեշտ տալու համար, մահանում է վշտից։

Շատ բանավեճեր կան այն մասին, թե արդյոք բալլադը զուտ գեղարվեստական հորինվածք է, թե հիմնված է իրական մարդկանց և իրադարձությունների վրա։ Այնուամենայնիվ, այս մարդիկ իրականում գոյություն ունեին և համարվում են բալլադի հիմնական հերոսներ․

Հասան-աղա Արապովիչ, օսմանցի աղա
Ֆաթիմա Արապովիչ, Հասան- աղայի կինը
Պինտորովիչ բեգ, Ֆաթիմայի եղբայրը

Ինչպես եզրակացրել է բոսնիացի գրող Ալիյա Իսակովիչը (1932–1997) իր 1975 թվականի մենագրության մեջ, բանաստեղծությունը ծագել է Իմոցկիի սահմաններից^[8]։ Այս տարածքը 15-րդ դարում հայտնի էր որպես Մորլաքիա^[9]։ Հասան-աղան դատարաններ է վարել Վրդովոյում (ներկայիս Զագվոզդ) և Ժուպայում (գյուղեր Բիոկովոյի հյուսիսային լանջերին) և պատկանում էր Արապովիչի տոհմին, որի հետնորդները դեռևս ապրում են Լյուբուշկիում, Բոսնիա և Հերցեգովինա^[8]։

Արվեստում խմբագրել

Հասանագինիցան միակ վավերական բալլադն էր, որն ընդգրկված էր Պրոսպեր Մերիմեի La Guzla-ում, 1827 թվականին։

Միլենա Դրավիչի և Ռադե Մարկովիչի մասնակցությամբ նկարահանվել է «Հասանագինիցա» ֆիլմը 1967 թվականին։ Դրան հաջորդեց 1983 թվականին Հարավսլավիայի հեռուստատեսային ֆիլմը Ժարկո Լաուշևիչի և Ալեքսանդրա Նիկոլիչի մասնակցությամբ^[10]։

2000 թվականին Սարաևոյի Ազգային թատրոնում կայացավ «Հասանագինիցայի» հիման վրա օպերայի պրեմիերան, որը հետագայում թողարկվեց ձայնասկավառակով։ Լիբրետոն գրել է Նիջազ Ալիսպահիչը, կոմպոզիտորն է Ասիմ Հորոզիչը^[11]։

TV Sarajevo-ն ներկայացրել է «Հասանագինիցա» հեռուստատեսային ֆիլմը, Նադա Ջուրևսկան գլխավոր դերում էր, Յոսիպ Պեյակովիչը՝ Հասան Աղայի և Միրալեմ Զուպչևիչը՝ Բեգ Պինտորովիչի դերում։

2006 թվականին «Հասանագինիցայի» պրեմիերան կայացել է Զագրեբում Խորվաթիայի ազգային թատրոնում։ Մուստաֆա Նադարևիչը բեմադրել և խաղացել է գլխավոր դերը, իսկ Լյուպկո Կոնստանտինովը գրել է սցենարը^[12]։

2009 թվականին «Հասանագինիցայի» պրեմիերան կայացել է Սերբիայի ազգային թատրոնում։ Այն ղեկավարել է Իվանա Դրագուտինովիչ Մարիչիչը, դիրիժոր՝ Մլադեն Յագուշտ, կոմպոզիտոր՝ Ռաստիսլավ Կամբասկովիչ^[13]։

Լեզու խմբագրել

Բալլադի լեզուն սերբա-խորվաթերենն է, որը Ֆորտիսը անվանել է «իլլիերեն» (նշանակում է՝ հարավսլավոնական)։ Ֆորտիսի կողմից հրատարակված տարբերակը, հավանաբար, պատճենվել է շտոկավյան տեքստից և փոփոխվել Դուբրովնիկում խոսվող լեզվի ոճին համապատասխան։ Այն միավորում է հիմնականում ջեկավյան և որոշ իկավյան ձևեր, ներառում է ուղղագրական սխալներ^[14]։

Սերբ բանասեր և լեզվաբան Վուկ Կարաջիչը (1787–1864), որը իրականում երբեք չի լսել ժողովրդական երգչի երգած տարբերևակը, փոխել է Ֆորտիսի տառադարձությունը՝ ստեղծելով սերբերեն տարբերակը^[2]։

Աղբյուրներ խմբագրել

Caciur, Dana (2015). «Considerations regarding the Morlachs migrations from Dalmatia to Istria and the Venetian settlement policy during the 16th century». Balcanica Posnaniensia Acta et Studia. 22 (1): 57–70. doi:10.14746/bp.2015.22.5.
Matejka, Ladislav (1986). Serbo-Croatian Oral and Written Verbal Art: Contacts and Conflicts. Edizioni dell'Ateneo.
Michael Branch; Celia Hawkesworth (1994). The uses of tradition: a comparative enquiry into the nature, uses and functions of oral poetry in the Balkans, the Baltic and Africa. School of Slavonic and East European Studies, University of London. ISBN 978-0-903425-38-4.
Ćurčin, Milan (1932). «Goethe and Serbo-Croat Ballad Poetry». The Slavonic and East European Review. Modern Humanities Research Association and University College London, School of Slavonic and East European Studies. 11 (31): 126–134. JSTOR 4202745.
Isaković, Alija (1975). Hasanaginica. Svjetlost.
Burkhart, Dagmar (2006). «Paradoxical communication: The Bosnian oral ballad 'Hasanaginica' as a pretext for literary texts». Russian Literature. 59 (1): 25–39. doi:10.1016/j.ruslit.2006.01.002.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Хасанагиница, Библиотека всемирной литературы

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Naimark, Norman M.; Case, Holly (2003). Yugoslavia and Its Historians: Understanding the Balkan Wars of the 1990s. Stanford University Press. էջեր 44–45.
↑ ^2,0 ^2,1 Wolff, Larry (2003). Venice and the Slavs: The Discovery of Dalmatia in the Age of Enlightenment. Stanford University Press. էջեր 191–192. ISBN 0-8047-3946-3.
↑ Maggs, Barbara W. (1989 թ․ հոկտեմբեր). «Three Phases of Primitivism in Portraits of Eighteenth-Century Croatia». Slavonic and East European Review. 67 (4): 546–563.
↑ ^4,0 ^4,1 Ćurčin, 1932, էջ 126
↑ "Serbian Popular Poetry in English Literature" JSTOR 4202114
↑ «Serbian Studies». North American Society for Serbian Studies. 1986 թ․ հուլիսի 9 – via Google Books.
↑ Naimark, Norman M.; Case, Holly (2003 թ․ փետրվարի 19). Yugoslavia and Its Historians: Understanding the Balkan Wars of the 1990s. Stanford University Press. ISBN 9780804780292 – via Google Books.
↑ ^8,0 ^8,1 Isaković, 1975, էջ 232
↑ Caciur, 2015, էջ 59
↑ «Հասանագինիցա»(անգլ.) ֆիլմը Internet Movie Database կայքում
↑ «Hasanaginica, prva opera na CD-u». Radio Free Europe. 2006 թ․ հունվարի 24.
↑ «Zagreb: jubilarna 50. izvedba 'Hasanaginice'». Culturenet. 2009 թ․ մարտի 14.
↑ «Dan Narodnog pozorišta». RTS. 2009 թ․ նոյեմբերի 22.
↑ Butler, Thomas (1980). Monumenta Serbocroatica (excerpt published in the journal "Spirit of Bosnia"). Michigan Slavic Publications (the University of Michigan). ISBN 0930042328.

[naimark-1] Naimark, Norman M.; Case, Holly (2003). Yugoslavia and Its Historians: Understanding the Balkan Wars of the 1990s. Stanford University Press. էջեր 44–45.

[wolff-2] 2,0 ^2,1 Wolff, Larry (2003). Venice and the Slavs: The Discovery of Dalmatia in the Age of Enlightenment. Stanford University Press. էջեր 191–192. ISBN 0-8047-3946-3.

[3] Maggs, Barbara W. (1989 թ․ հոկտեմբեր). «Three Phases of Primitivism in Portraits of Eighteenth-Century Croatia». Slavonic and East European Review. 67 (4): 546–563.

[Ćurčin—1932——126-4] 4,0 ^4,1 Ćurčin, 1932, էջ 126

[5] "Serbian Popular Poetry in English Literature" JSTOR 4202114

[6] «Serbian Studies». North American Society for Serbian Studies. 1986 թ․ հուլիսի 9 – via Google Books.

[7] Naimark, Norman M.; Case, Holly (2003 թ․ փետրվարի 19). Yugoslavia and Its Historians: Understanding the Balkan Wars of the 1990s. Stanford University Press. ISBN 9780804780292 – via Google Books.

[Isaković—1975——232-8] 8,0 ^8,1 Isaković, 1975, էջ 232

[Caciur—2015——59-9] Caciur, 2015, էջ 59

[10] «Հասանագինիցա»(անգլ.) ֆիլմը Internet Movie Database կայքում

[11] «Hasanaginica, prva opera na CD-u». Radio Free Europe. 2006 թ․ հունվարի 24.

[12] «Zagreb: jubilarna 50. izvedba 'Hasanaginice'». Culturenet. 2009 թ․ մարտի 14.

[13] «Dan Narodnog pozorišta». RTS. 2009 թ․ նոյեմբերի 22.

[14] Butler, Thomas (1980). Monumenta Serbocroatica (excerpt published in the journal "Spirit of Bosnia"). Michigan Slavic Publications (the University of Michigan). ISBN 0930042328.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]