Հայերը Ղարաղանում
Այս հոդվածը կարող է վիքիֆիկացման կարիք ունենալ Վիքիպեդիայի որակի չափանիշներին համապատասխանելու համար։ Դուք կարող եք օգնել հոդվածի բարելավմանը՝ ավելացնելով համապատասխան ներքին հղումներ և շտկելով բաժինների դասավորությունը, ինչպես նաև վիքիչափանիշներին համապատասխան այլ գործողություններ կատարելով։ |
Հայերը Ղարադաղում բնակություն են հաստատել առնվազն զարգացած միջնադարում։ Սելջուկ-թյուրքերի արշավանքների հետևանքով տեղի է ունեցել հայերի բռնագաղթ Ատրպատականի տարածք, որի հետևանքով ստվարացել են տեղի հայկական բնակավայրերը կամ հիմնվել են նորերը։ Հայերը կենտրոնանում են Պարսկահայք աշխարհում, Վասպուրականի արևելքում և Փայտակարանի արևմուտքում, որոնք Արաքսից հարավ էին և դարեր շարունակ չէին գտնվում հայկական իշխանությունների ենթակայության տակ (Մակու, Խոյ, Սալմաստ, Ուրմիա, Ղարադաղի լեռնային շրջան), ինչպես նաև՝ ոչ հայաբնակ քաղաքաներում ստեղծվում են հայկական համայնքներ (Թավրիզ, Մարաղա, Մարանդ, Սոլթանիե, Սպահան)։
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/The_misty_mountains.jpg/220px-The_misty_mountains.jpg)
Հին հայկական աղբյուրներում Ղարադաղը հայտնի է որպես Արտավանյան կամ Մարաց ամուր աշխարհ, և նշվում էր որպես Իրանի տարածքում ստեղծված առաջին հոգևոր թեմի՝ Ատրպատականի առավել հայաշատ գավառ։ Ուշ միջնադարում գրեթե զուտ հայաբնակ Ղարադաղում կային 4 տասնյակից ավելի գյուղեր, որոնք հարկ էին վճարում Տաթևի վանքին։ 18-րդ դարում միջավատատիրական ընդհարումների, ազգային և կրոնական հալածանքների հետևանքով հայ բնակչությունը խիստ նվազել է, երբ հիմնվել է Ղարադաղի խանությունը։ Ռուս-պարսկական պատերազմից հետո՝ Թուրքմենչայի պայմանագրի կնքման արդյունքում, Ղարադաղից զգալի թվով հայեր անցել են Արաքսը, հաստատվել են Զանգեզուրում և Ղարաբաղում։
20-րդ դարի սկզբին հայեր են ապրել Ղարադաղի Դըզմար, Հասանով, Մեշափարա, Մնջվան և Քեյվան գավառակների ավելի քան 3 տասնյակ գյուղերում (շուրջ 7 հազար մարդ)։ Տեղի եկեղեցիներին կից բացվում են ծխական դպրոցներ։ Ղարադաղի հայության համար աղետալի է եղել առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում, մասնավորապես՝ 1918 թվականի նոյեմբերին թուրքական բանակի ներխուժումը։ Տեղի խաների հետ միասին թուրքերը կոտորածներ են կազմակերպել Աղարան և Ղուլիղի գյուղերում։ Նույն ճակատագրին են արժանացել նաև Ամրադուլ, Նորաշեն, Վինտն, Քյալալա գյուղերը։ Դրա հետևանքով մեծ չափերի է հասել հայերի արտահոսքը՝ շարունակվելով նաև 1921-1922 թվականներին։ Ամբողջովին հայաթափվհլ Են Ասրան, Գյարմնավ, Զիաքյու, Մզկիթ, Քյալալա (Քըլալա), Օդա բնակավայրերը։ Հետագա տասնամյակներին Ղարաղանի հայ բնակչության թիվը նկատելիորեն աճել է, և 1927 թվականին նրանք բնակվում էին գավառակի 10 -12 գյուղերում։
1940 թվականին Ղարաղանում ապրում էին 2057 հայ, որոնք կենտրոնացած էին Ենգիղալա, Ներքին և Վերին Չանախչի, Լառ, Չարհադ, Աղբուլաղ, Ցարաբադ, Սարիգյուղ, Քարավազ, Չամբար, Քուշքավար են բնակավայրերում։ 1946 թվականին (նաև՝ 1960-ական թվականներին) զգափ թվով ղարաղանցի հայեր ներգաղթել են Հայաստան, իսկ մի մասը տեղափոխվել Թեհրան կամ Իրանի այլ քաղաքներ։ Արտագաղթը մեծ չափեր է ընդունել 1962 թվականի Ղազվինի ավերիչ երկրաշարժից հետո։ Վերջին հայ ընտանիքները (Լառ գյուղում) Ղարաղանից հեռացել են 1980-ական թվականների սկզբին։ Ներքին Չանախչի գյուղում պահպանված Ս. Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին ներկայումս էլ ուխտատեղի է նախկին ղարաղանցիների համար։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։ ![]() |