Համբարձում (տոն)

Համբարձում;
	; Հիսուս Քրիստոսի համբարձումը
Տեսակ	moveable feast?, պետական տոն և Քրիստոնեական տոն
Ենթադաս	Great Feasts of the Orthodox Church?
Ամսաթիվ	Easter + 39 days?
Շաբաթվա օր	հինգշաբթի
Տոնվում է	Քրիստոնեական որոշ պետություններ
Հաստատված	Հիսուս Քրիստոսի համբարձման պատվին
Կրոն	քրիստոնեություն
Անվանված է	Հիսուսի համբառնալը
Ի հիշատակ	Հիսուսի համբառնալը
Կապված	Զատկի հետ

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Համբարձում (այլ կիրառումներ)

Համբարձում (հուն․՝ Ανάληψις τοῦ Σωτήρος; լատին․՝ ascensio), քրիստոնեական տոն։ Սահմանվել է ի հիշատակ Հիսուս Քրիստոսի երկրային կյանքի վերջին օրերի (ըստ քրիստոնեական եկեղեցու ուսմունքի՝ Քրիստոսը խաչելությունից 3 օր անց հարություն է առել և իր աշակերտներին 40 օր այցելելուց հետո, համբարձվել երկինք)։ Համբարձումը պատկանում է շարժական տոների թվին, ունի 35 օրվա շարժականություն (ապրիլի վերջից մինչև հունիսի սկիզբը), տոնվում է Զատկի 40-րդ օրը, հինգշաբթի։ Ծագումով կապվում է նախաքրիստոնեական տոնացույցին (արտահայտել է մեռնող և հառնող Աստծու, բնության զարթոնքի, վերածնության գաղափարները)։

Հայաստանում խմբագրել

Համբարձման տոնը կապված լինելով Սուրբ Զատկի հետ, դասվում է Հայ Առաքելական Եկեղեցու շարժական տոների շարքին, որը յուրաքանչյուր տարի նշվում է տարբեր օրերի։

Թե՛ տոնի անունը, թե՛ նշելու օրը եկեղեցական օրացույցով բացատրվում է Ավետարանի այն պատմությամբ, ըստ որի Հարություն առնելուց հետո Քրիստոսը քառասուն օր շրջում է երկրի վրա և ապա հարություն առնում։

Համբարձման օրը ընդունված էր որպես ջրի ու ծաղկի, ինչպես նաև` Ճակատագրապաշտական տոն, որի գլխավոր արարողությունը վիճակ հանելու ծեսն է։ Չորեքշաբթի վաղ առավոտյան սկսվում էր հիմնական ծեսի` վիճակի նախապատրաստությունը, որի պատճառով էլ հաճախ տոնը կոչվում էր Վիճակ^[2]։

Հայաստանում Համբարձումը վերածվել է ժողովրդական տոնակատարության. երիտասարդ տղաներն ու աղջիկները Համբարձման առթիվ հավաքում են 7 գույնի ծաղիկ, կժի մեջ լցնում 7 աղբյուրի ջուր, իրենց նշանները գցում ջրի մեջ և Համբարձման գիշերը «աստղունք» դնում, այսինքն՝ դրանք հանձնում աստղերի խորհրդին, որից հետո, ըստ այդ նշանների՝ կատարում գուշակություններ։ Համբարձման կիրակի օրը տոնականորեն զարդարված երիտասարդներն ու աղջիկները կազմակերպում են տոնախմբություններ՝ Համբարձմանը նվիրված երգերի, պարերի (հատկապես վերվերիների՝ որպես հասակի աճի հետ կապված հմայական պարերի), խաղերի ու մրցույթների զուգակցությամբ։

Տոնի հետ կապված կան հետաքրքիր ավանդություններ․ըստ ավանդություններից մեկի` Ծաղկամայրը Վարվառե անունով կույս է, որին քրիստոնեությունը ընդունելու պատճառով հետապնդել է իր կռապաշտ հայրը, և նա, Արևմտյան Հայաստանից փախչելով, եկել հասել է մինչև Աշտարակի մոտ գտնվող Արայի լեռը, այնուհետև թաքնվել նրա այրերից մեկում։ Սակայն աղջկա հետքերով գնացած հայրը շրջակայքում իրենց ոչխարները արածող հովիվների մատնությամբ հասել է աղջկան, և հուսահատ Վարվառեն նահատակվելուց առաջ խնդրել է Աստծուն, որպեսզի ծաղիկ և կարմրուկ հիվանդություն ունեցող մանուկներն իր անունով բժշկվեն։ Աստված կատարել է նրա խնդրանքը, և Վարվառեին աղոթող մայրերի զավակները ազատվել են այս հիվանդությունից։ Միաժամանակ Վարվառեն անիծել է իր տեղը մատնած հովիվներին, և սրանք իրենց ոչխարների հետ մեկտեղ քարացել են։ Առ այսօր աշտարակցիները ցույց են տալիս այդ քարերը, ինչպես նաև Համբարձման չորեքշաբթի-հինգշաբթի օրերը Արայի լեռան շրջակայքի ժողովուրդը հավաքվում է այստեղ մեծ ուխտի։

Համբարձման տոնը նշելու յուրօրինակ սովորույթներ և ավանդույթներ կան նաև հայոց այլ գավառներում, ինչպիսիք են օրինակ`Բասենը, Քեսապը, Շիրակը և այլն։ Համբարձման գիշերվա վերաբերյալ ամենուր տարածված էր նաև Լեյլիի և Մեջլունի հանդիպման առասպելը։ Լեյլին և Մեջլունը ծնողների պատճառով իրար չհասած սիրահար զույգ էին, որոնք խնդրում էին Աստծուն իրենց աստղ դարձնել և իր մոտ վերև տանել։ Աստված կատարում է նրանց խնդրանքը, և տարին մեկ անգամ՝ Համբարձման գիշերը, այդ աստղերը երկնակամարի տարբեր կողմերից միանում են, ջերմ համբույրով գրկախառնվում, այնուհետև դարձյալ վերադառնում իրենց տեղերը։ Եվ հատկապես կարևոր է այն հանգամանքը, որ այդ համբույրին ականատես եղած բոլոր մարդկանց իղձերը անպայմանորեն իրականություն կդառնան^[2]։

անեցիները պատմում էին նաև, որ կախարդանքի այդ գիշերը բացվում էր Մհերի փակված այրի դուռը, և Մհերի ձին գանձեր էր դուրս թափում բաց դռնից։ Պատմում էին նաև, թե ժամանակին մի մարդ անցնելիս է եղել այդ դռան մոտով, տեսել է բաց դուռը, ներս է մտել, ձին բեռնել ոսկի, արծաթ և դուրս եկել։ Ապա նկատել է, որ ձեռքի փայտը թողել է այրում, վերադարձել է այն վերցնելու, բայց կախարդանքի ժամն անցել է, դուռը փակվել է, և մարդը մնացել է ներսում։ Հաջորդ տարի նույն ժամին բացվել են այրի դռները, և փակվածը ողջ-առողջ հավաքած գանձերի հետ միասին դուրս է եկել այրից։

Այդ կախարդական գիշերը չարքերն էլ հանգիստ չէին մնում։ Նրանք կարող էին հարս ու աղջիկ փախցնել, կովերի կաթը ցամաքեցնել։ «Մշում ու Բուլանըխում զանազան միջոցներ են ձեռք առնում իրենց կթի կենդանիները լեբչուց ազատ պահելու համար, որը բացօդյա տեղում ոչինչ անել չի կարող։ Այդ պատճառով էլ իրենց կենդանիներով ու ընտանիքներով բացօդյա են անցկացնում այդ գիշերը։ Լերչին կամ լեբրարը կախարդ պառավ է, որ զանազան կախարդական գործողություններով աշխատում է դրացիների կթան կովերի «խերն ու բարաքյաթը» իր տունը փոխադրել։ Այդ գործողությունները կոչվում են «լեք», իսկ կատարողը՝ «լեբրար»։ Պառավ «լեբրարը» այդ գիշեր մերկանում է, մի մազե պարանով կապում է կաշվե գոգնոց, ձձում է հարում, որի թանը թափվում է դրացիների կտուրների վրա։ Ապա իջնում է նրանց բակը, ուր կով է կապված լինում, կովերի մի կողմից մյուսն է թռչում, հետո վերցնում է երկու սալաքար և մի քիչ խռիվ, վերադառնում է տուն և խռիվը վառում քարերի վրա (այս բոլոր գործողությունները կատարելիս նա կախարդական խոսքեր է մրմնջում)։ Այսքանով վերջանում է լեբը, և պառավի տունը միշտ լի է լինում դրացիների ձձումի «խեր ու բարաքյաթով»։ Լեբրար կանանց վնասազերծելու մեկ այլ հնարավորություն, որ կիրառվում էր Մշո Բուլանըխում, Համբարձման գիշերը աթարը տների երդիկների և քիվերի շուրջը կլոր շարելն էր^[2]։

Վանեցիները պատմում էին նաև, որ կախարդանքի այդ գիշերը բացվում էր Մհերի փակված այրի դուռը, և Մհերի ձին գանձեր էր դուրս թափում բաց դռնից։ Պատմում էին նաև, թե ժամանակին մի մարդ անցնելիս է եղել այդ դռան մոտով, տեսել է բաց դուռը, ներս է մտել, ձին բեռնել ոսկի, արծաթ և դուրս եկել։ Ապա նկատել է, որ ձեռքի փայտը թողել է այրում, վերադարձել է այն վերցնելու, բայց կախարդանքի ժամն անցել է, դուռը փակվել է, և մարդը մնացել է ներսում։ Հաջորդ տարի նույն ժամին բացվել են այրի դռները, և փակվածը ողջ-առողջ հավաքած գանձերի հետ միասին դուրս է եկել այրից։

Այդ կախարդական գիշերը չարքերն էլ հանգիստ չէին մնում։ Նրանք կարող էին հարս ու աղջիկ փախցնել, կովերի կաթը ցամաքեցնել։ «Մշում ու Բուլանըխում զանազան միջոցներ են ձեռք առնում իրենց կթի կենդանիները լեբչուց ազատ պահելու համար, որը բացօդյա տեղում ոչինչ անել չի կարող։ Այդ պատճառով էլ իրենց կենդանիներով ու ընտանիքներով բացօդյա են անցկացնում այդ գիշերը։ Լերչին կամ լեբրարը կախարդ պառավ է, որ զանազան կախարդական գործողություններով աշխատում է դրացիների կթան կովերի «խերն ու բարաքյաթը» իր տունը փոխադրել։ Այդ գործողությունները կոչվում են «լեք», իսկ կատարողը՝ «լեբրար»։ Պառավ «լեբրարը» այդ գիշեր մերկանում է, մի մազե պարանով կապում է կաշվե գոգնոց, ձձում է հարում, որի թանը թափվում է դրացիների կտուրների վրա։ Ապա իջնում է նրանց բակը, ուր կով է կապված լինում, կովերի մի կողմից մյուսն է թռչում, հետո վերցնում է երկու սալաքար և մի քիչ խռիվ, վերադառնում է տուն և խռիվը վառում քարերի վրա (այս բոլոր գործողությունները կատարելիս նա կախարդական խոսքեր է մրմնջում)։ Այսքանով վերջանում է լեբը, և պառավի տունը միշտ լի է լինում դրացիների ձձումի «խեր ու բարաքյաթով»։ Լեբրար կանանց վնասազերծելու մեկ այլ հնարավորություն, որ կիրառվում էր Մշո Բուլանըխում, Համբարձման գիշերը աթարը տների երդիկների և քիվերի շուրջը կլոր շարելն էր։

Համբարձման գիշերը չարքերը կարող էին հարս-աղջիկներ փախցնել, և փախցրածը միայն մեկ տարի հետո կարող էր վերադառնալ, ուստի հարկավոր էր շատ զգույշ լինել թափառումների այդ գիշերը.

- Աղջիկ, դու հուր ես, մուր ես,

Ես ծարավ եմ, դու ջուր ես,

էս Համբարձման գիշերը,

Քեզ ման կուգամ, դու ո՞ւր ես...

Վանում գիշերը կանայք ավել էին հեծնում և յոթ անգամ տան շուրջը պտտվում՝ Համբարձման գիշերվա բացասական կախարդանքներից տունը պաշտպանելով։

Մուշում օրեր առաջ տների երդիկները և դռների քիվերը պատում էին ձեռքով թխած թրիքի աթարներով, որպեսզի տները Համբարձման գիշերվա կախարդանքից ազատեն^[2]։

Հայ Առաքելական Ս. Եկեղեցին Քրիստոսի Համբարձման տոնի օրը հիշատակում է նաև 1441 թվականին Հայոց Կաթողիկոսական Աթոռը Սսից տեղափոխելու և Ս. Էջմիածնում վերահաստատելու պատմական դեպքը։

Պատկերներ խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Calendarium Romanum (լատ.): Ex decreto Sacrosancti Œcumenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate Pauli PP. VI promulgatum. Editio typica — Civitas Vaticana: Typis Polyglottis Vaticanis, 1969. — P. 20.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Հ․, Խառատյան-Առաքելյան (2005). Հայ ժողովրդական տոները. Երևան: Զանգակ-97. ISBN 99941-1-109-4.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Համբարձում (տոն)» հոդվածին։

Այս հոդվածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցված է Հայկական համառոտ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 6, էջ 107)։

[_25fac3e2ec32e29e-1] Calendarium Romanum (լատ.): Ex decreto Sacrosancti Œcumenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate Pauli PP. VI promulgatum. Editio typica — Civitas Vaticana: Typis Polyglottis Vaticanis, 1969. — P. 20.

[:0-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Հ․, Խառատյան-Առաքելյան (2005). Հայ ժողովրդական տոները. Երևան: Զանգակ-97. ISBN 99941-1-109-4.

[1]

[2]

Համբարձում
Հիսուս Քրիստոսի համբարձումը
Տեսակ	moveable feast?, պետական տոն և Քրիստոնեական տոն
Ենթադաս	Great Feasts of the Orthodox Church?
Ամսաթիվ	Easter + 39 days?^[1]
Շաբաթվա օր	հինգշաբթի
Տոնվում է	Քրիստոնեական որոշ պետություններ
Հաստատված	Հիսուս Քրիստոսի համբարձման պատվին
Կրոն	քրիստոնեություն
Անվանված է	Հիսուսի համբառնալը
Ի հիշատակ	Հիսուսի համբառնալը
Կապված	Զատկի հետ