Վիքիպեդիա

Ծայրամասային զարկերակների հիվանդություն

Ծայրամասային զարկերակների հիվանդություն (ԾԶՀ), զարկերակների ոչ նորմալ նեղացումն է, բացառությամբ սիրտը, ուղեղը սնող զարկերակների[2][15]։ Սրտի անոթների նեղանալու դեպքում կոչվում է կորոնար զարկերակների հիվանդություն, իսկ ուղեղի դեպքում կոչվում է ցերեբրովասկուլյար հիվանդություն[6]։ Ծայրամասային զարկերակների հիվանդության ժամանակ առավել հաճախ ախտահարվում են ոտքերի զարկերակները, սակայն կարող են ներառվել նաև այլ զարկերակներ[6]։ Դասական ախտանիշն է ոտքի ցավը, որը անցնում է հանգստի ժամանակ և հայտնի է որպես ընդմիջվող կաղություն[4]։ Այլ ախտանիշներից են մաշկի խոցերը, ցիանոզը, սառը մաշկը, եղունգների և մազերի ոչ նորմալ աճը ախտահարված ոտքում[5]։ Բարդություններից են վարակները, գանգրենան, որը կարող է պահանջել ամպուտացիա[6]։ Ծայրամասային զարկերակների հիվանդությունով մարդկանց 50%-ը չի ունենում ախտանիշներ[4]։

Ծայրամասային զարկերակների հիվանդություն
Զարկերակային անբավարարության արդյունքում առաջացած խոց՝ ծայրամասային զարկերակների ծանր հիվանդություն ունեցող մարդու մոտ[1]
Տեսակհիվանդության կարգ
ՊատճառԱթերոսկլերոզ, զարկերակների սպազմ[2][3]
Հիվանդության ախտանշաններընդմիջվող կաղություն, մաշկի խոցեր, ցիանոզ, սառը մաշկ[4][5]
Բժշկական մասնագիտությունԻնտերվենցիոն ճառագայթաբան, անոթային վիրաբույժ
ՀՄԴ-10I73.9
ՀոմանիշներԾայրամասային անոթների հիվանդություն, ծայրամասային զարկերակային հիվանդություն, ծայրամասային զարկերակների օկլյուզիվ հիցանդություն, ծայրամասային օբլիտերատիվ արտերիոպաթիա
Ռիսկի գործոններԾխել, շաքարային դիաբետ, զարկերակային գերճնշում, արյան խոլեստերոլի բարձր մակարդակ[6][7]։
ԱխտորոշումԴուպլեքս սոնոգրաֆիա, անգիոգրաֆիա, պճեղ-բազկային ինդեքս < 0.90[8][9]
ԲուժումԾխելու դադարեցում, բուժական ֆիզկուլտուրա, վիրահատություն[10][11][12]
ԲարդություններՎարակ, ամպուտացիա[6]
Հաճախություն155 միլիոն (2015)[13]
Մահերի քանակ52,500 (2015)[14]
 Peripheral vascular disease Վիքիպահեստում

Ծայրամասային զարկերակների հիվանդության առաջացման ամենամեծ ռիսկի գործոնը ծխելն է[6]։ Այլ ռիսկի գործոններից են շաքարային դիաբետը, զարկերակային գերճնշումը, երիկամային խնդիրները, արյան խոլեստերոլի բարձր մակարդակը[7][16]։ Ծայրամասային զարկերակների հիվանդության հիմքում ընկած ամենահաճախակի հանդիպող մեխանիզմը աթերոսկլերոզն է, հատկապես 40 տարեկանից մեծ մարդկանց մոտ[3][17]։ Այլ մեխանիզմներից են զարկերակների սպազմը, արյան մակարդուկները, վնադսվածքը, ֆիբրոմկանային դիսպլազիան, վասկուլիտները[2][16]։ Ծայրամասային զարկերակների հիվանդություն հիմնականում ախտորոշվում է պճեղ-բազկային ինդեքսի՝ 0.90-ից ցածր լինելու դեպքում, որը ոտքում եղած սիստոլիկ արյան ճնշման և ձեռքի սիստոլիկ ճնշման հարաբերությունն է[9]։ Դուպլեքս ուլտրասոնոգրաֆիան և անգիոգրաֆիան նույնպես կիրառվում են ախտորոշման համար[8]։ Անգիոգրաֆիան ավելի ճշգրիտ ախտորոշման մեթոդ է և թույլ է տալիս միաժամանակ իրականացնել բուժում, սակայն կապված է ավելի մեծ ռիսկերի հետ[9]։

Դեռևս ապացուցված չի սկրինինգի իրականացման արդյունավետությունը ծայրամասային զարկերակների հիվանդության դեպքում, քանզի դեռ համապատասխան կերպով չի ուսումնասիրվել[17][18][19]։ Ծայրամասային զարկերակների հիվանդությունով մարդկանց մոտ ծխելը դադարեցնելու և բուժական ֆիզկուլտուրա կատարելու դեպքում թուլանում է ընդմիջվող կաղությունը[11][12]։ Դեղորայքներից օգտագործվում են ստատինները, անգիոտենզին փոխակերպող ֆերմենտի պաշարիչները և ցիլոստազոլը[12][20]։ Ասպիրնը չի օգնում թեթև վիճակներում, սակայն ավելի ծանր ընթացքի դեպքում օգտագործվում է՝ ելնելով սրտի ախտահարման բարձր ռիսկից[17][21][22]։ Հակամակարդիչները (օրինակ՝ վարֆարին) որպես կանոն օգուտ չեն տալիս[23]։ Բուժման համար կատարում են անոթային շունտավորում, անգիոպլաստիկա և արտերէկտոմիա[10]։

2015 թվականին մոտ 155 միլիոն մարդիկ ամբողջ աշխարհում ունեցել են ծայրամասային զարկերակների հիվանդություն[13]։ Հանդիպման հաճախականությունը մեծանում է տարիքի հետ[24]։ Զարգացած երկրներում այն ախտահարում է և 85-ից 90 տարեկանների 18.6%-ին[7]։ Զարգացող երկրներում այն ախտահարում է 45-ից 50 տարեկանների 4,6%-ին և 85-ից 90 տարեկանների 15%-ին[7]։ Ծայրամասային զարկերակների հիվանդությունը զարգացած երկրներում սեռերի մոտ հանդիպում է նույն հաճախականությամբ, իսկ զարգացող երկրներում կանայք ավելի հաճախ են ածտահարվում[7]։ 2015 թվականին ծայրամասային զարկերակների հիվանդության պատճառով գրանցվել է 52,000 մահ, իսկ 1990 թվականին մահերի թիվը եղել է 16,000[14][25]։

Նշաններ և ախտանիշներ խմբագրել

 
Ծայրամասային զարկերակների հիվանդությունը բերել է մի քանի մատերի մեռուկացման[26]

Ծայրամասային զարկերակների հիվանդության նշանների և ախտանիշները կախված են մարմնի ախտահարված մասից։ Հիվանդների 66%-ը չի ունենում ախտանիշներ կամ ունենում է ոչ տիպիկ ախտանիշներ[16]։ Առավել հաճախ հանդիպում է ընդմիջվող կաղությունը, որի ժամանակ քայլելուց և աշխատանք կատարելուց լինում է ցավ և ծանր մկանային սպազմեր։ Ցավը սովորաբար տեղակայված է լինում ձկնամկաններում և անցնում է հանգստի ժամանակ։ Սա տեղի է ունենում, որովհետև աշխատանք կատարելիս մկաններին անհրաժեշտ է ավելի շատ թթվածին, իսկ չախտահարված զարկերակները կարողանում են ապահովել համապատասխան քանակի թթվածնով արյուն։ Զարկերակի նեղացման ժամանակ մկանները մկանները չեն ստանում համապատասխան թթվածին։

Ծայրամասային զարկերակների ծանր հիվանդության ժամանակ կարող են զարգանալ ծանր բարդություններ, որոնցից են վերջույթի կրիտիկական իշեմիան, գանգրենան։ Վերջույթի կրիտիկական իշեմիան առաջանում է այն ժամանակ, երբ զարկերակները չեն կարողանում ապահովել վերջույթը անհրաժեշտ քանակի թթվածնով հանգստի ժամանակ[16]։ Այն կարող է բերել հանգստի ժամանակ առաջացող ցավի, սառնության զգացման, թմրածության զգացողության ախտահարված վերջույթում։ Այլ բարդություններից են խոցերը, էրեկցիայի խանգարումը[27]։ Շաքարային դիաբետով հիվանդների մոտ 30 անգամ ավելի հաճախ է զարգանում ոտնաթաթի գանգրենա։ Այս ծանր բարդությունների մեծ մասը անդարձելի են։

Պատճառներ խմբագրել

Ռիսկի գործոններ խմբագրել

 
Պատկերը ցույց է տալիս, թե ինչպես են ախտահարվում ոտքերը ծայրամասային զարկերակներ հիվանդության ժամանակ: Առաջինում պատկերված է նորմալ զարկերակ և նորմալ արյունահոսք: Դրանից ներքև նորմալ անոթի հատած պատկերն է: Հաջորդ նկարում պատկերված է աթերոսկլերոտիկ վահանիկ անոթի մեջ, որտեղ արյունահոսքը մասնակիորեն խցանված է: Դրանից ներքև նեղացած անոթի հատած պատկերն է:

Ծայրամասային զարկերակների հիվանդության ռիսկի գործոնները աթերոսկլերոզի ռիսկի գործոններն են[28][29]։ Ռիսկի գործոններից են տարիքը, սեռը և էթնիկ խումբը[30]։ Ծայրամասային զարկերակների հիվանդությունը երկու անգամ ավելի հաճախ է հանդիպում տղամարդկանց մոտ։ Այն սպիտակամորթների մոտ երկու անգամ ավելի հազվադեպ է լինում, քան այլ ռասաների ներկայացուցիչների մոտ։

  • Ծխել – ծխախոտի օգտագործումը ցանկացած եղանակով ծայրամասային զարկերակների հիվանդության ամենամեծ ռիսկի գործոնն է ողջ աշխարհում։ Ծխողների մոտ 10 անգամ ավելի բարձր է ծայրամասային զարկերակների հիվանդության զարգացման ռիսկը[29]։ Պասիվ ծխողների մոտ նույնպես հայտնաբերվել են անոթների էնդոթելի փոփոխություններ, որոնք կարող են բերել աթերոսկլերոզի։ Ծխողների մոտ 2-3 անգամ ավելի մեծ է ստորին վերջույթների ծայրամասային զարկերակների հիվանդության զարգացման ռիսկը, քան կորոնար զարկերակների հիվանդության[31]։ Ստորին վերջույթների ծայրամասային զարկերակային հիվանդություն ունեցող մարդկանց 80-90%-ը ներկայիս կամ նախկին ծխողներ են[32]։ Ծայրամասային զարկերակների հիվանդության հաճախականությունը մեծանում է ծխախոտի քանակի և ծխելու ժամանակի մեծացման հետ մեկտեղ[33][34]։
  • Արյան գլյուկոզայի բարձր մակարդակ – Շաքարային դիաբետը մեծացնում է ծայրամասային զարկերակների հիվանդության ռիսկը 2-4 անգամ։ Սա տեղի է ունենում էնդոթելիալ և հարթ մկանային բջիջների ֆունկցիայի խանգարման պատճառով[35][36][37]։ Ստորին վերջույթների ծայրամասային զարկերակների հիվանդությունը ուղիղ համեմատական է շաքարային դիաբետի տևողությանը և ծանրությանը[38]։
  • Արյան խոլեստերոլի բարձր մակարդակ – Դիսլիպիդեմիա՝ խոլեստերոլի կամ ճարպի ոչ նորմալ բարձր մակարդակն է արյան մեջ[30]։ Դիսլիպիդեմիա առաջանում է ՑԽԼ (ցածր խտության լիպոպրոտեիններ) բարձր մակարդակների, ԲԽԼ (բարձր խտության լիպոպրոտեիններ) ցածր մակարդակների, ընդհանուր խոլեստերոլի բարձր մակարդակի, բարձր քանակի եռգլիցերիդների պատճառով։ Այս ցուցանիշների շեղումը կապված է ծայրամասային զարկերակների հիվանդության արագ ընթացքի հետ։ Դիսլիպիդեմիայի վարումը դիետայով, վարժություններով և/կամ դեղորայքներով իջեցնում են սրտի ախտահարման և կաթվածի ռիսկը[39]։
  • Զարկերակային գերճնշում – Հիպերտենզիան կարող է մեծացնել ծայրամասային զարկերակների հիվանդության ռիսկը։ Կապ կա նաև հիպերտենզիայի և սրտի հիվանդությունների, կաթվածների և որովայնային աորտայի անևրիզմայի միջև։ Բարձր զարկերակային ճնշումը մեծացնում է ընդմիջվող կաղության ռիսկը 2,5 անգամ տղամարդկանց մոտ, իսկ կանանց մոտ 4 անգամ[40]։
  • Այլ ուսումնասիրվող ռիսկի գործոններից են բորբոքային միջնորդանյութերի մակարդակները, օրինակ՝ C-ռեակտիվ սպիտակուց, ֆիբրինոգեն, հոմոցիստեին, լիպոպրոտեին A[41]։ Հոմոցիստեինի բարձր մակարդակներով անհատները ունեն ծայրամասային զարկերակների հիվանդության զարգացման 2 անգամ բարձր ռիսկ[30]։ Ժառանգական գործոնները նույնպես ունեն դեր՝ հիպերտենզիայի և շաքարային դիաբետի զարգացման հետ կապված, բայց հայտնաբերված չեն ծայրամասային զարկերակների հիվանդության հետ կապված յուրահատուկ գեներ[30]։

Բարձր ռիսկի պոպուլյացիաներ խմբագրել

Ծայրամասային զարկերակների հիվանդությունն առավել հաճախ է հանդիպում մարդկանց հետևյալ խմբերում[34][42]՝

  • Բոլոր մարդիկ, որոնք նշում են ոտքի հետ կապված ախտանիշներ աշխատանքի ժամանակ, կամ հանգստի ժամանակ իշեմիկ ցավ
  • Անկախ ռիսկի գործոնների առկայությունից, 65 տարեկանից բոլոր մեծ մարդիկ
  • 50-60 տարեկան բոլոր մարդիկ, ովքեր ունեն նաև սրտանոթային համակարգի հետ կապված հիվանդություն
  • 50 տարեկանից փոքր մարդիկ, ովքեր ունեն շաքարային դիաբետ, կամ աթերոսկլերոզի զարգացման ռիսկի գործոն (ծխել, դիսլիպիդեմիա, հիպերտենզիա, հոմոցիստեինեմիա)
  • Ստորին վերջույթի ոչ նորմալ պուլսով մարդիկ
  • Կորոնար, քնային, երիկամային զարկերակների աթերոսկլերոտիկ ախտահարումով մարդիկ
  • Ֆրեմինգհեմյան սանդղակով 10-20% ռիսկի գործոնի միավոր ունեցող մարդիկ
  • Նախկինում կրծքային ցավ ունեցած բոլոր մարդիկ

Մեխանիզմ խմբագրել

 
Պատկերը ցույց է տալիս, թե ինչպես է փոքրանում արյան հոսքը անոթի միջով՝ լիպիդների կուտակման պատճառով

Ծայրամասային զարկերակների հիվանդության ամենահաճախ պատճառը՝ հատկապես 40 տարեկանից մեծ մարդկանց դեպքում աթերոսկլերոզն է[16]։ Աթերոսկլերոզի ժամանակ արյան պատում կուտակվում են լիպիդներ, առաջանում են կալցիումական կուտակումներ և արդյունքում լուսանցքը նեղանում է։ Ամենահաճախը ախտահարվում են անոթների ճյուղավորման մասերը, քանզի այդտեղ կա տուրբուլենտ արյան հոսք, և դրա արդյունքում անոթների վրա ազդող ուժը մեծ է։ Հեռակա հատվածների ախտահարումը (մատներ, ոտնաթաթ) սովորաբար դիտվում է շաքարային դիաբետի ժամանակ և ավելի հաճախ հանդիպում է մեծ տարիքով մարդկանց մոտ։ Ծայրամասային զարկերակների հիվանդության այլ մեխանիզմներից են զարկերակային սպազմը և ֆիբրոմկանային դիսպլազիան[16]։ Անոթների սպազմի մեխանիզմը դեռ ուսումնասիրվում է, սակայն այն կարող է առաջանալ երկրորդային կերպով՝ վնասվածքից հետո[43]։ Կաղություն առաջանում է այն ժամանակ, երբ զարկերակը սպազմի է ենթարկվում՝ առաջացնելով խցանում։ Աթերոսկլերոզի նման, սա նույնպես բերում է թուլացած արյան հոսքի՝ խցանումից հետո եղած հյուսվածքներում։ Թրոմբոզը (մակարդուկի գոյացումը), սովորաբար զարգանում է ստազի (արյան կանգ) կամ վնասվածքի ժամանակ[43]։ Անոթի պատի վնասումը խթանում է մակարդուկի գոյացումը։ Մակարդուկը նեղացնում է զարկերակը, ինչի արդյունքում կանխվում է արյան հոսքը և թթվածնի մատակարարումը՝ խցանված հատվածներից ներքև եղած հյուսվածքներին։

Ախտորոշում խմբագրել

 
Պճեղ-բազկային ինդեքսի չափում

Ծայրամասային զարկերակների հիվանդություն ախտորոշելու համար անհրաժեշտ է հավաքել անամնեզ, կատարել ֆիզիկալ զննում և հաստատել ավելի սպեցիֆիկ ախտորոշիչ միջոցներով[17]։ Ծայրամասային զարկերակների հիվանդություն հայտնաբերելուց հետո բժիշկը կշարունակի ավելի մանրակրկիտ հետազոտել՝ հիմքում եղած հիվանդությունը պարզելու համար[16]։ Այնուամենայնիվ, ախտորոշումը հաստատելու համար անհրաժեշտ է կատարել ավելի սպեցիֆիկ հետազոտություններ[17]։

Այս ախտանիշները հայտնաբերելու դեպքում պետք է մտածել ծայրամասային զարկերակների հիվանդության մասին[16]՝

  • Թուլացած կամ բացակայող անոթազարկ
  • Մկանային ատրոֆիա
  • Ախտահարված վերջույթի նկատելի ցիանոզ
  • Ախտահարված վերջույթի համեմատաբար ցածր ջերմաստիճան, ի տարբերություն մյուս վերջույթի
  • Հաստացած եղունգներ
  • Հարթ կամ փայլուն մաշկ և մազաթափություն
  • Բյուրգերի թեստով կարելի է հայտնաբերել գունատություն՝ ախտահարված վերջույթը բարձրացնելու ժամանակ։ Այնուհետև վերջույթը տեղափոխվում է դեպի նստած դիրք և ստուգվում է կարմության առկայությունը, ինչը այս դեպքում անվանվում է ռեակտիվ հիպերեմիա։ Բյուրգերի թեստով պարզում են զարկերակային անբավարարության աստիճանը։ Զարկերակի ֆունկցիայի բավարար լինելը պայմանավորված է հյուսվածքներին անհրաժեշտ թթվածին հասցնելու ունակությունով։

Ծայրամասային զարկերակների հիվանդություն կասկածելու դեպքում սկզբում պետք է չափել պճեղ-բազկային ինդեքսը[17]։ Պճեղ-բազկային թեստը պարզ, ոչ-ինվազիր թեստ է, որը չափում է սրունքում եղած արյան սիստոլիկ ճնշման հարաբերությունը բազկի անոթների սիստոլիկ ճնշմանը։ Ըստ այս թեստի, եթե ստորին վերջույթի սիստոլիկ ճնշումը վերին վերջույթի սիստոլիկ ճնշումից ցածր է, ապա ենթադրվում է, որ սրտից բավականաչափ արյուն չի հասնում ստորին վերջույթին։

Պճեղ-բազկային ինդեքսը նորմայում համարվում է 0,90-ից 1,40։ Ենթադրվում է, որ մարդը ունի ծայրամասային զարկերակների հիվանդություն այն դեպքում, երբ ինդեքսը ≤ 0.90 է։ Այնուամենայնից, ծայրամասային զարկերակների հիվանդությունը հետագայվում դասակարգվում է որպես թեթև կամ մեղմ՝ 0.41-ից 0.90 ցուցանիշի դեպքում և ծանր՝ 0,40-ից ցածր ցուցանիշի դեպքում։ Այս դասակարգումը կարող է պատկերացում տալ հիվանդության ընթացքի մասին[34]։ Բացի այդ, 0.91-ից 0.99 ցուցանիշները համարվում են սահմանային, իսկ >1.40 ցուցանիշի դեպքում անոթը բնորոշվում է որպես չսեղմվող զարկերակ։ >1.40 ցուցանիշը կարող է վկայել անոթի պատի կարծրեցման մասին, օրինակ՝ կալցիումի կուտակման պատճառով։ >1.40 ցուցանիշների հայտնաբերման շատ դեպքեր լինում են կեղծ դրական և պահանջում են հետագա առավել մանրամասն հետազոտություններ[44]։ Այդ չափի բարձր ցուցանիշ ունեցող մարդիկ ունեն մահվան բարձր ռիսկ երկու տարվա ընթացքում[45]։

Նորմալ պճեղ-բազկային բազկային ինդեքս ունեցող ծայրամասային զարկերակների հիվանդություն ունեցողներին պետք է կատարել ինդեքսի չափում ֆիզիկական վարժության ժամանակ։ Մինչև ֆիզիկական վարժություն կատարելը ճափում են ինդեքսը։ Հետագայում հիվանդին խնդրում են վարժություն կատարել (սովորաբար քայլք տրեդմիլի վրա հաստատուն արագությունով) մինչև կաղության ի հայտ գալը, որից հետո պճեղի վրա նորից չափում են ճնշումը։ 15%-20%-ի չափ ինդեքսի իջնելու դեպքում ախտորոշվում է ծայրամասային զարկերակների հիվանդություն[34][42]։

Եթե պճեղ-բազկային ինդեքսը նորմալ է, անցնում են ստորին վերջույթի դոպլեր սոնոգրաֆիային՝ տեսնելու համար խցանված հատվածը և պարզելու համար աթերոսկլերոզի տարածվածությունը։ Այլ պատկերավորման հետազոտություններից է անգիոգրաֆիան[28], որի ժամանակ կաթետերը տեղադրվում է ազդրային զարկերակում և ուղղորդվում է դեպի անհրաժեշտ զարկերակը։ Կոնտրաստ նյութը ներարկելու ժամանակ կատարվում է ռենտգեն նկար։ Ցանկացած խցանող բան կարող է հայտնաբերվել ռենտգեն նկարի վրա, իսկ կաթետերիզացիայի ժամանակ կարելի է կատարել նաև աթերէկտոմիա, անգիոպլաստիկա, ստենտավորում։ Կոնտրաստ անգիոգրաֆիան ամենաշատ օգտագործվող պատկերավորման տեսակն է այս դեպքում։ Ժամանակակից համակարգչային շերտագրության գործիքները թույլ են տալիս ուղղակիորեն վիզուալիզացնել զարկերակային համակարգը, որպես այլընտրանք անգիոգրաֆիային։

Մագնիսառեզոնանսային անգիոգրաֆիան ոչ-ինվազիվ ախտորոշիչ եղանակ է, որի ժամանակ ստանում են մարմնի մեջ գտնվող արյան անոթների մանրամասն կառուցվածքը։ Մագնիսառեզոնանսային անգիոգրաֆիայի առավելություններից են անվտանգությունը, ողջ որովայնի, կոնքի, ստորին վերջույթների որակով եռաչափ պատկերների ստացման հնարավորությունը[46][47]։

Դասակարգում խմբագրել

 
Ծայրամասային զարկերակների հիվանդության արդյունքում առաջացած երեք մատների մեռուկացում

Երկու ամենահաճախ կիրառվող դասակարգման համակարգերն են Ֆոնտեյնի և Ռութերֆորդի դասակարգման համակարգերը[48]։ Ֆոնտեյնի դասակարգումը ներկայացվել է Ռենե Ֆոնտեյնի կողմից 1954 թվականին և ցույց է տալիս վերջույթի իշեմիայի ծանրության աստիճանը[42][48][49]։

  • Փուլ I։ անախտանիշ
  • Փուլ IIa։ ընդմիջվող կաղություն՝ 200 մետրից շատ հեռավորություն քայլելուց հետո
  • Փուլ IIb։ ընդմիջվող կաղություն՝ 200 մետրից քիչ հեռավորություն քայլելուց հետո
  • Փուլ III։ Ցավ հանգստի ժամանակ
  • Փուլ IV։ վերջույթի խոցեր կամ փտախտ

Ռութերֆորդի դասակարգումը ստեղծվել է անոթային վիրաբուժության և Սիրտանոթային վիրաբուժության միջազգային միությունների կողմից, ներկայացվել է 1986 թվականին և վերանայվել է 1997 թվականին (անվանվել է հեղինակի՝ Ռոբերտ Բ.Ռութերֆորդի անունով)։ Այս դասակարգումը կազմված է 4 աստիճաններից և 7 կատեգորիաներից (0-6 կատեգորիաներ[42][50]։

  • Աստիճան 0, Կատեգորիա 0։ անախտանիշtic
  • Աստիճան I, Կատեգորիա 1։ թեթև կաղություն
  • Աստիճան I, Կատեգորիա 2։ միջին կաղություն
  • Աստիճան I, Կատեգորիա 3։ ծանր կաղություն
  • Աստիճան II, Կատեգորիա 4։ ցավ հանգստի ժամանակ
  • Աստիճան III, Կատեգորիա 5։ հյուսվածքի մինիմալ կորուստ; իշեմիկ խոցոտումը չի տարածվում եղած խոցի սահմաններից դուրս
  • Աստիճան IV, Կատեգորիա 6։ հյուսվածքի մեծ կորուստ; ծանր իշեմիկ խոցեր, փտախտ

Ֆոնտեյնի դասակարգումով ծայրամասային զարկերակների հիվանդության III և IV փուլերի, իսկ Ռութերֆորդի դասակարգումով 4-ից 5 կատեգորիաների դեպքում կա վերջույթի կրիտիկական իշեմիա, որի արդյունքում հիվանդը կարող է վերջույթը կորցնել[51]։

Վերջերս անոթային վիրաբույժների միությունը առաջարկել է նոր դասակարգում, որը հիմնված է վերքի, իշեմիայի և ինֆեկցիայի վրա[52]։ 2013 թվականին հրապարակված այդ դասակարգումը ստեղծվել է վերջին 40 տարվա ընթացքում դեմոգրաֆիկ փոփոխություններին համապատասխանելու համար՝ ներառյալ շաքարային դիաբետի հաճախացած դեպքերը և ռեվասկուլարիզացիայի ներկայիս հնարավորությունները։ Այս դասակարգումը բաժանված է երկու մասի՝ վերքեր և իշեմիա։ Վերքերը դասակարգվում են 0-ից մինչև 3 խոցոտման և/կամ փտախտի և իշեմիայի առկայության հետ միասին[52]։

  • Աստիճան 0։ չկա խոց, չկա փտախտ
  • Աստիճան 1։ փոքր խոց, չկա փտախտ
  • Աստիճան 2։ խորը խոց՝ բացազատված ոսկորով կամ ջլով, ոտքի մատներով սահմանափակվող փտախտ
  • Աստիճան 3։ տարածուն, մեծ խոց, մինչև սրունք տարածվող փտախտ

Իշեմիան դասակարգվում է 0-ից մինչև 3՝ հիմնվելով պճեղ-բազկային ինդեքսի, պճեղի վրա չափված սիստոլիկ ճնշման վրա[52]։

  • Աստիճան 0։ 0.8 և բարձր, կրունկ
  • Աստիճան 1։ բազկային զարկերակային ինդեքսը 0.6-ից մինչև 0.79, 70-ից մինչև 100 մմ ս.ս., մատների վրա չափված ճնշումը 40-ից մինչև 59 մմ ս.ս.
  • Աստիճան 2։ Պճեղ-բազկային ինդեքս 0.4-0.59, կրունկի վրա չափված ճնշումը 50 to 70 մմ ս.ս., մատների վրա չափված ճնշումը 30 to 39 մմ ս.ս.

TASC (և TASC II) դասակարգումը առաջարկում է բուժումը կազմակերպել ըստ անգիոգրամմայի պատկերի[42]։

Սկրինինգ խմբագրել

Սկրինինգի արդյունավետությունը դեռ պարզ չէ և դեռ համապատասխան չի ուսումնասիրվել[18]։ Սա ներառում է սկրինինգի իրականացումը պճեղ-բազկային ինդեքսի ցուցանիշների վրա հիմնվելով[53]։

Պսակային զարկերակների կամ քնային զարկերակների հիվանդության հայտնաբերման թեստավորումը շահավետ չէ[17]։ Ծայրամասային զարկերակների հիվանդությունը ռիսկի գործոն է որովայնային աորտայի անևրիզմայի համար, սակայն չկան անևրիզմայի սկրինինգի տվյալներ անախտանիշ ծայրամասային զարկերակների հիվանդության վերաբերյալ[17]։ Ծայրամասային զարկերակների հիվանդության խտանիշային ընթացքով մարդկանց դեպքում ուլտրաձայնային սկրինինգը հիմնավորված է[17]։

Բուժում խմբագրել

Բուժման քայլերը ձեռնարկվում են ըստ հիվանդության ծանրության աստիճանի՝ հիմնվելով ուղեցույցների վրա[54]։

Ապրելակերպ խմբագրել

  • Դադարեցնել ծխելը (ծխախոտը խթանում է ծայրամասային զարկերակների հիվանդության առաջացումը և ռիսկի գործոն է սիրտանոթային հիվանդությունների առաջացման համար)
  • Կաղություն ունեցող մարդկանց կողմից կանոնավոր վարժությունների կատարումը օգնում է բացել այլ փոքր անոթներ (կոլլատերալներ), ինչի արյդունքում կաղությունը թուլանում է։ Տրեդմիլ վարժությունը (35-ից 50 րոպե, շաբաթական երեքից չորս անգամ[28]) նույնպես ցուցաբերել է լավ արդյունքներ։ Վերահսկվող ֆիզիկական վարժությունների արդյունքում երկարել է առանց ցավի քայլելու տևողությունը և մաքսիմալ քայլելու հեռավորությունը ծայրամասային զարկերակների հիվանդության դեպքում։

Դեղորայք խմբագրել

  • Շաքարային դիաբետի բուժում
  • Զարկերակային գերճնշման բուժում
  • Խոլեստերին քանակի կառավարում, հակաագրեգացիոն դեղեր՝ ասպիրին և կլոպիդոգրել։ Ստատինները խանգարում են մակարդուկի առաջացմանը, իջեցնում են խոլեստերոլի մակարդակը։

Ուղեցույցներում խորհուրդ է տրվում օգտագործել ասպիրին և կլոպիդոգրել սրտամկանի ինֆարկտի, կաթվածի և այլ անոթային հիվանդությունների արդյունքում առաջացած մահերի ռիսկը իջեցնելու նպատակով[17]։ Ասպիրինի և կլոպիդոգրելի արդյունավետությունը սիրտանոթային իշեմիկ հիվանդությունների իջեցման համար հաստատված չէ։

Ցիլոստազոլը կարող է բարելավել ախտանիշները[20]։ Պենտոքսիֆիլինի օգտագործման շահավետությունը վիճարկելի է[55]։ Ցիլոստազոլը կարող է երկարացնել ծայրամասային զարկերակների հիվանդությունով կաղություն ունեցող մարդկանց քայլելու հեռավորությունը, սակայն չկան հիմնավոր ապացույցներ, որ ցիլոստազոլը բարելավում է կյանքի որակը, իջեցնում է մահացությունը կամ իջեցնում է սիրտանոթային հիվանդությունների ռիսկը[20]։

Այլ դեղերով կամ վիտամիններով բուժումը չունի կլինիկական հիմնավորում, սակայն կան ավարտին մոտեցող հետազոտություններ, ըստ որոնց ֆոլաթթուն և վիտամինB12-ը ազդում են հոմոցիստեինի բարձր մակարդակի վրա[54]։

Անոթի անցանելիության վերականգնում խմբագրել

Լավագույն դեղորայքային բուժման փորձարկումից հետո ախտանիշների պահպանվելու դեպքում, հիվանդին ուղարկում են անոթային վիրաբույժի մոտ։ Անոթի անցանելիության վերականգնման (ռեվասկուլյարիզացիայի) նպատակն է իշեմիայի վերացումը, վերջույթի կորստի կանխումը, ինֆեկցիաների կանխումը[56]։

  • Անգիոպլաստիկա (միջմաշկային անգիոպլաստիկա) կարելի է կատարել մեկ բացվածքով մեծ անոթների վրա, օրինակ՝ ազդրային զարկերակի, սակայն կարող է չունենալ կայուն առավելություններ[57]։ Անգիոպլաստիկայից հետո անցանելիության առավել բարելավում լինում է զստային զարկերակների դեպքում, իսկ ավելի ցած գտնվող զարկերակների դեպքում արդյունքոը ավելի վատ է լինում։ Ռեվասկուլարիզացիայի ելքի վրա ազդում է նաև վնասման երկարությունը և քանակները[58][59]։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ չկան երկարատև առավելություններ ռեվասկուլարիզացիայից հետո ստենտավորում կատարելու դեպքում[60]։
  • Աթերէկտոմիա, որի դեպքում անոթը ներսում գտնվող աթերոսկլերոտիկ վահանիկը հեռացվում է (չնայած չունի անգիոպլաստիկայից ավելի լավ արդյունքներ)[61]։
  • Անոթային շունտավորման ժամանակ կատարվում է անոթի տրանսպլանտացիա՝ անոթավորումը վերականգնելու համար։ Սովորաբար օգտագործվում է մեծ ենթամաշկային երակը, սակայն օգտագործվում են նաև արհեստական շունտեր (Gore-Tex կամ PTFE)։
  • Փտախտ սկսվելու դեպքում անհրաժեշտ կլինի կատարել անդամահատում՝ ինֆեկցված հյուսվածքների պատճառով սեպսիսի վտանգից խուսափելու համար։
  • Թրոմբոլիտիկները և թրոմբէկտոմիան օգտագործվում են անոթային թրոմբոզի և էմբոլիայի դեպքում։

Ուղեցույցեր խմբագրել

2013 թվականին ամերիկյան սրտաբանության քոլեջի և ամերիկյան սրտային ասոցացիայի կողմից կազմել են ուղեցույցեր ստորին վերջույթի, երիկամի, միջընդերքի և որովայնային աորտային ԾԶՀ բուժման համար, որոնք միավորում էին 2005 և 2011 թվականի ուղեցույցերը[34]։ Վերջույթին վտանգող քրոնիկ իշեմիայի դեպքում ուղեցույցերը խորհուրդ են տալիս կատարել բալոնային անգիոպլաստիկա միայն այն մարդկանց, որոնց սպասելի կյանքի տևողությունը 2 տարուց քիչ է և չունեն կիրառելի երակ՝ շունտ ստեղծելու համար[62]։

Կանխատեսում խմբագրել

Ծայրամասային զարկերակների հիվանդությունով մարդիկ ունեն սիրտանոթային հիվանդությունների բարձր ռիսկ և վերջիվերջո մահանալու են սրտային կամ ուղեղի անոթների խնդիրներից[63]։ Կանխատեսումը ուղիղ համեմատական է ծայրամասային զարկերակների հիվանդության ծանրության հետ, ինչը չափվում է պճեղ-բազկային ինդեքսով[63]։ Մեծ անոթների ծայրամասային զարկերակային հիվանդությունը զգալիորեն մեծացնում է սիրտանոթային հիվանդություններից մահացությունը։ Ծայրամասային զարկերակների հիվանդությունը կրում է ռիսկի ավելի քան 20%-ը 10 տարվա ընթացքում[63]։

Կաղություն ունեցող հիվանդների վերջույթի ծանր իշեմիայի և անդամահատման ռիսկը ցածր է, սակայն 3-4 բարձր է պսակային զարկերակների հիվանդությունից մահացությունը, ի համեմատ այն մարդկանց, ովքեր չունեն կաղություն[54]։ Ընդմիջվող կաղությունով հիվանդների միայն 7%-ին կկատարվի շունտավորման վիրահատություն, 4%-ին կկատարվի անդամահատում, 16%-ի մոտ կբարդանա կաղությունը։ Կաթվածի և սրտի հիվանդությունների ռիսկը բարձրացած է, 5 թարվա ընթացքում մահացության ռիսկը 30% է[63]։

Համաճարակաբանություն խմբագրել

ԾԶՀ տարածվածությունը ողջ բնակչության մոտ 12-14% է, ախտահարում է 70 տարեկանից մեծ մարդկանց 20%-ին[63]։ Ախտահարվածների 70%–80%-ը անախտանիշ են և միայն փոքր մասին կարիք կլինի կատարել ռեվասկուլարիզացիա կամ անդամահատում։ Ծայրամասային զարկերակների հիվանդությունը ախտահարում է 50 տարեկանից մեծ դիաբետով հիվանդների 1/3-ին։ ԱՄՆ-ում այն ախտահարում է 65 տարեկանից մեծ ամերիկացիների 12-20%-ին։ Մոտ 10 միլիոն ամերիկացիներ ունեն ԾԶՀ։ Չնայած տարածվածությանը և սիրտանոթային հիվանդությունների զարգացման մեծ ռիսկին, ԾԶՀ ունեցող հիվանդների միայն 25%-ն է անցնում բուժում։

Ախտանիշային ԾԶՀ հաճախականությունը մեծանում է տարիքի հետ միասին։ 40-55 տարեկան տղամարդկանց մոտ 0,3% է, իսկ 75 տարեկանից մեծ մարդկանց մոտ 1% է։ ԾԶՀ տաարածվածությունը տարբերվում է՝ կախված ԾԶՀ բնորոշումից, ուսումնասիրվող պոպուլյացիաայի տարիքից։ Ախտորոշումը կրիտիկական է, քանզի ԾԶՀ-ով հիվանդները ունեն 4-ից 5 անգամ ավելի բարձր սրտամկանի ինֆարկտի և կաթվածի ռիսկ։

Տիպ 1 շաքարային դիաբետով և մակրոանոթային հիվանդությունով հիվանդների հետազոտումը ցույց տվեց, որ գլյուկոզի մակարդակը ավելի շատ կապված է միկրոանոթային հիվանդությունների հետ։ Փոքր անոթների պաթոլոգիական փոփոխությունները ավելի շատ կապ ունեն քրոնիկ բարձր գլյուկոզի մակարդակների հետ, իսկ աթերոսկլերոզը ավելի շատ կապ ունի մեծ անոթների հետ[64]։

Հետազոտություններ խմբագրել

Հետազոտությունները կատարվում են ԾԶՀ ընթացքը կանխելու համար[65]։ Ոտքերի կրիտիկական վատ արյունահոսք ունեցող մարդկանց դեպքում աուտոլոգ մոնոնուկլեար բջիջներով աուտոտրանսպլանտացիայի առավելությունը պարզ չէ[66]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Moore, Jonathan (2008 թ․ սեպտեմբերի 1). «Creating the Ideal Microcosm for Rapid Incorporation of Bioengineered Alternative Tissues Using An Advanced Hydrogel Impregnated Gauze Dressing: A Case Series». The Foot & Ankle Journal. doi:10.3827/faoj.2008.0109.0002.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 «What Is Peripheral Vascular Disease?» (PDF). American Heart Association (heart.org). 2012. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 26-ին. «Peripheral artery disease (PAD) is the narrowing of the arteries to the legs, stomach, arms and head.»
  3. ↑ 3,0 3,1 «What Causes Peripheral Arterial Disease?». nhlbi.nih.gov. 2011 թ․ օգոստոսի 2. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 26-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Violi, F; Basili, S; Berger, JS; Hiatt, WR (2012). Antiplatelet therapy in peripheral artery disease. Vol. 210. էջեր 547–63. doi:10.1007/978-3-642-29423-5_22. ISBN 978-3-642-29422-8. PMID 22918746. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
  5. ↑ 5,0 5,1 «What Are the Signs and Symptoms of Peripheral Arterial Disease?». nhlbi.nih.gov. 2011 թ․ օգոստոսի 2. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 26-ին.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 «What Is Peripheral Arterial Disease?». nhlbi.nih.gov. 2011 թ․ օգոստոսի 2. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Fowkes, FG; Rudan, D; Rudan, I; Aboyans, V; Denenberg, JO; McDermott, MM; Norman, PE; Sampson, UK; Williams, LJ; Mensah, GA; Criqui, MH (2013 թ․ հոկտեմբերի 19). «Comparison of global estimates of prevalence and risk factors for peripheral artery disease in 2000 and 2010: a systematic review and analysis». Lancet. 382 (9901): 1329–40. doi:10.1016/s0140-6736(13)61249-0. PMID 23915883.
  8. ↑ 8,0 8,1 «How Is Peripheral Arterial Disease Diagnosed?». 2011 թ․ օգոստոսի 2. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 27-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Ruiz-Canela, M; Martínez-González, MA (2014). «Lifestyle and dietary risk factors for peripheral artery disease». Circulation Journal. 78 (3): 553–9. doi:10.1253/circj.cj-14-0062. PMID 24492064.
  10. ↑ 10,0 10,1 «How Is Peripheral Arterial Disease Treated?». nhlbi.nih.gov. 2011 թ․ օգոստոսի 2. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 26-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 Hageman, D; Fokkenrood, HJ; Gommans, LN; van den Houten, MM; Teijink, JA (2018 թ․ ապրիլի 6). «Supervised exercise therapy versus home-based exercise therapy versus walking advice for intermittent claudication». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 4: CD005263. doi:10.1002/14651858.CD005263.pub4. PMC 6513337. PMID 29627967.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Hankey, GJ; Norman, PE; Eikelboom, JW (2006 թ․ փետրվարի 1). «Medical treatment of peripheral arterial disease». JAMA. 295 (5): 547–53. doi:10.1001/jama.295.5.547. PMID 16449620.
  13. ↑ 13,0 13,1 GBD 2015 Disease and Injury Incidence and Prevalence, Collaborators. (2016 թ․ հոկտեմբերի 8). «Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1545–1602. doi:10.1016/S0140-6736(16)31678-6. PMC 5055577. PMID 27733282. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  14. ↑ 14,0 14,1 GBD 2015 Mortality and Causes of Death, Collaborators. (2016 թ․ հոկտեմբերի 8). «Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1459–1544. doi:10.1016/s0140-6736(16)31012-1. PMC 5388903. PMID 27733281. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  15. ↑ «Overview of Peripheral Arterial Disease - Heart and Blood Vessel Disorders». Merck Manuals Consumer Version (կանադական անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 30-ին. «Disorders of arteries that supply the brain with blood are considered separately as cerebrovascular disease.»
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 16,6 16,7 Harrison's principles of internal medicine (20 ed.). McGraw-Hill Education / Medical. 2018. ISBN 9781259644047.
  17. ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 Gerhard-Herman, MD; Gornik, HL; Barrett, C; Barshes, NR; Corriere, MA; Drachman, DE; Fleisher, LA; Fowkes, FG; Hamburg, NM; Kinlay, S; Lookstein, R; Misra, S; Mureebe, L; Olin, JW; Patel, RA; Regensteiner, JG; Schanzer, A; Shishehbor, MH; Stewart, KJ; Treat-Jacobson, D; Walsh, ME (2017 թ․ մարտի 21). «2016 AHA/ACC Guideline on the Management of Patients With Lower Extremity Peripheral Artery Disease: Executive Summary: A Report of the American College of Cardiology/American Heart Association Task Force on Clinical Practice Guidelines». Journal of the American College of Cardiology. 69 (11): 1465–1508. doi:10.1016/j.jacc.2016.11.008. PMID 27851991.
  18. ↑ 18,0 18,1 Andras, A; Ferket, B (2014 թ․ ապրիլի 7). «Screening for peripheral arterial disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 4 (4): CD010835. doi:10.1002/14651858.CD010835.pub2. PMID 24711093.
  19. ↑ U.S. Preventive Services Task Force (2014 թ․ դեկտեմբերի 15). «Peripheral artery disease screening and cardiovascular disease risk assessment with the ankle-brachial index in adults: recommendation statement». Am Fam Physician. 90 (12): 858A–858D. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 31-ին.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Bedenis, R; Stewart, M; Cleanthis, M; Robless, P; Mikhailidis, DP; Stansby, G (2014 թ․ հոկտեմբերի 31). «Cilostazol for intermittent claudication». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 10 (10): CD003748. doi:10.1002/14651858.CD003748.pub4. PMID 25358850.
  21. ↑ Lin, JS; Olson, CM; Johnson, ES; Whitlock, EP (2013 թ․ սեպտեմբերի 3). «The ankle-brachial index for peripheral artery disease screening and cardiovascular disease prediction among asymptomatic adults: a systematic evidence review for the U.S. Preventive Services Task Force». Annals of Internal Medicine. 159 (5): 333–41. doi:10.7326/0003-4819-159-5-201309030-00007. PMID 24026319.
  22. ↑ Poredos, P; Jezovnik, MK (2013 թ․ մարտ). «Is aspirin still the drug of choice for management of patients with peripheral arterial disease?». VASA. Zeitschrift für Gefässkrankheiten. 42 (2): 88–95. doi:10.1024/0301-1526/a000251. PMID 23485835.
  23. ↑ Hauk, L (2012 թ․ մայիսի 15). «ACCF/AHA update peripheral artery disease management guideline». American Family Physician. 85 (10): 1000–1. PMID 22612053.
  24. ↑ Vascular medicine : a companion to Braunwald's heart disease. Creager, Mark A., Beckman, Joshua A., Loscalzo, Joseph. (2nd ed.). Philadelphia, PA: Elsevier/Saunders. 2013. ISBN 9781455737369. OCLC 810335904.{{cite book}}: CS1 սպաս․ այլ (link)
  25. ↑ GBD 2013 Mortality and Causes of Death, Collaborators (2014 թ․ դեկտեմբերի 17). «Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990-2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013». Lancet. 385 (9963): 117–71. doi:10.1016/S0140-6736(14)61682-2. PMC 4340604. PMID 25530442. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  26. ↑ Münter, KC (2016). «Education in wound care: Curricula for doctors and nurses, and experiences from the German wound healing society ICW». Military Medical Research. 3 (1): 29. doi:10.1186/s40779-016-0094-1. PMC 5011891. PMID 27602234.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  27. ↑ Rabow, Michael W.; McPhee, Stephen J.; Papadakis, Maxine A. (2018 թ․ սեպտեմբերի 7). Current medical diagnosis & treatment 2019. Papadakis, Maxine A.,, McPhee, Stephen J.,, Rabow, Michael W. (Fifty-eighth ed.). New York, N.Y. ISBN 9781260117431. OCLC 1048597590.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Peripheral Arterial Disease at Merck Manual of Diagnosis and Therapy Professional Edition. Retrieved August 9, 2010.
  29. ↑ 29,0 29,1 Joosten MM, Pai JK, Bertoia ML, Rimm EB, Spiegelman D, Mittleman MA, Mukamal KJ (2012 թ․ հոկտեմբեր). «Associations between conventional cardiovascular risk factors and risk of peripheral artery disease in men». JAMA. 308 (16): 1660–7. doi:10.1001/jama.2012.13415. PMC 3733106. PMID 23093164.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 Elsevier Point of Care (2018 թ․ դեկտեմբերի 11). «Atherosclerotic peripheral artery disease». Clinical Key. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  31. ↑ Price J, Mowbray P, Lee A, Rumley A, Lowe G, Fowkes F (1999). «Relationship between smoking and cardiovascular risk factors in the development of peripheral arterial disease and coronary artery disease; Edinburgh Artery Study Edinburgh Artery Study». European Heart Journal. 20 (5): 344–353. doi:10.1053/euhj.1998.1194. PMID 10206381.
  32. ↑ Smith GD, Shipley M, Rose G (1990). «Intermittent claudication, heart disease risk factors, and mortality. The Whitehall Study». Circulation. 82 (6): 1925–1931. doi:10.1161/01.cir.82.6.1925. PMID 2242518.
  33. ↑ Cole C, Hill G, Farzad E, Bouchard A, Moher D, Rody K, Shea B (1993). «Cigarette smoking and peripheral arterial occlusive disease». Surgery. 114 (4): 753.
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 Rooke, TW; Hirsch, AT; Misra, S; Sidawy, AN; Beckman, JA; Findeiss, L; Golzarian, J; Gornik, HL; Jaff, MR; Moneta, GL; Olin, JW; Stanley, JC; White, CJ; White, JV; Zierler, RE; American College of Cardiology Foundation Task, Force; American Heart Association Task, Force (2013 թ․ ապրիլի 9). «Management of patients with peripheral artery disease (compilation of 2005 and 2011 ACCF/AHA Guideline Recommendations): a report of the American College of Cardiology Foundation/American Heart Association Task Force on Practice Guidelines». Journal of the American College of Cardiology. 61 (14): 1555–70. doi:10.1016/j.jacc.2013.01.004. PMC 4492473. PMID 23473760.
  35. ↑ Kannel WB, McGee D (1979). «Diabetes and glucose tolerance as risk factors for cardiovascular disease: the Framingham study». Diabetes Care. 2 (2): 120–126. doi:10.2337/diacare.2.2.120. PMID 520114.
  36. ↑ Creager MA, Lüscher TF, Cosentino F, Beckman JA (2003). «Diabetes and vascular disease pathophysiology, clinical consequences, and medical therapy: part I.». Circulation. 108 (12): 1527–1532. doi:10.1161/01.cir.0000091257.27563.32. PMID 14504252.
  37. ↑ Lüscher TF, Creager MA, Beckman JA, Cosentino F (2003). «Diabetes and vascular disease pathophysiology, clinical consequences, and medical therapy: Part II». Circulation. 108 (13): 1655–1661. doi:10.1161/01.cir.0000089189.70578.e2. PMID 14517152.
  38. ↑ Beks P, Mackaay A, De Neeling J, De Vries H, Bouter L, Heine R (1995). «Peripheral arterial disease in relation to glycaemic level in an elderly Caucasian population: the Hoorn study». Diabetologia. 38 (1): 86–96. doi:10.1007/s001250050257. PMID 7744233.
  39. ↑ Unit ES (2005). «Efficacy and safety of cholesterol-lowering treatment: prospective meta-analysis of data from 90 056 participants in 14 randomised trials of statins». Lancet. 366 (9493): 1267–1278. doi:10.1016/s0140-6736(05)67394-1. PMID 16214597.
  40. ↑ Kannel W, McGee D (1985). «Update on some epidemiologic features of intermittent claudication: the Framingham Study». Journal of the American Geriatrics Society. 33 (1): 13. doi:10.1111/j.1532-5415.1985.tb02853.x. PMID 3965550.
  41. ↑ Ridker PM, Stampfer MJ, Rifai N (2001). «Novel risk factors for systemic atherosclerosis». JAMA: The Journal of the American Medical Association. 285 (19): 2481–2485. doi:10.1001/jama.285.19.2481. PMID 11368701.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 42,4 TASC II Guidelines
    * Norgren L, Hiatt WR, Dormandy JA; Hiatt; և այլք: (2007). «Inter-Society Consensus for the Management of Peripheral Arterial Disease (TASC II)». Eur J Vasc Endovasc Surg. 33 (Suppl 1): S1–75. doi:10.1016/j.ejvs.2006.09.024. PMID 17140820.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
    * Norgren L, Hiatt WR, Dormandy JA, TASC II Working Group, և այլք: (2007). «Inter-Society Consensus for the Management of Peripheral Arterial Disease (TASC II)». J Vasc Surg. 45 (Suppl S): S5–67. doi:10.1016/j.jvs.2006.12.037. PMID 17223489.
    * Norgren L, Hiatt WR, Dormandy JA (2007). «Inter-Society Consensus for the Management of Peripheral Arterial Disease». Int Angiol. 26 (2): 81–157. PMID 17489079.
  43. ↑ 43,0 43,1 Ron Walls, MD, Robert Hockberger, MD and Marianne Gausche-Hill, MD, FACEP, FAAP (2017 թ․ մայիսի 18). Rosen's Emergency Medicine: Concepts and Clinical Practice 9th Edition. Elsevier, Inc. էջեր Chapter 41, pgs 435–444. ISBN 9780323354790.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  44. ↑ Vowden P, Vowden K (2001 թ․ մարտ). «Doppler assessment and ABPI: Interpretation in the management of leg ulceration». Worldwide Wounds. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 9-ին. - describes ABI procedure, interpretation of results, and notes the somewhat arbitrary selection of "ABI of 0.8 has become the accepted endpoint for high-compression therapy, the trigger for referral for a vascular surgical opinion and the defining upper marker for an ulcer of mixed aetiology.
  45. ↑ Amini, Arya; Gordon, Ian; Wilson, Samuel; Williams, Russell A. (2013 թ․ հոկտեմբեր). «Noncompressible arteries correlate with increased cardiovascular mortality at 2 years». Annals of Vascular Surgery. 27 (7): 918–923. doi:10.1016/j.avsg.2013.01.006. ISSN 1615-5947. PMID 23993108.
  46. ↑ Leiner T, Kessels AG, Nelemans PJ, Vasbinder GB, de Haan MW, Kitslaar PE, Ho KY, Tordoir JH, van Engelshoven JM699-708; Kessels; Nelemans; Vasbinder; De Haan; Kitslaar; Ho; Tordoir; Van Engelshoven (2005 թ․ մայիս). «Peripheral arterial disease: comparison of color duplex US and contrast-enhanced MR angiography for diagnosis». Radiology. 235 (2): 699–708. doi:10.1148/radiol.2352040089. PMID 15858107.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  47. ↑ Leiner, T (2005 թ․ փետրվար). «Magnetic resonance angiography of abdominal and lower extremity vasculature». Top Magn Reson Imaging. 16 (1): 21–66. doi:10.1097/01.rmr.0000185431.50535.d7. PMID 16314696.
  48. ↑ 48,0 48,1 Norgren, L.; Hiatt, W. R.; Dormandy, J. A.; Nehler, M. R.; Harris, K. A.; Fowkes, F. G. R.; TASC II Working Group; Bell, Kevin; Caporusso, Joseph (2007). «Inter-Society Consensus for the Management of Peripheral Arterial Disease (TASC II)». European Journal of Vascular and Endovascular Surgery. 33 Suppl 1: S1–75. doi:10.1016/j.ejvs.2006.09.024. ISSN 1078-5884. PMID 17140820.
  49. ↑ Fontaine R, Kim M, Kieny R; Kim; Kieny (1954). «Die chirugische Behandlung der peripheren Durchblutungsstörungen. (Surgical treatment of peripheral circulation disorders)». Helvetica Chirurgica Acta (German). 21 (5/6): 499–533. PMID 14366554.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  50. ↑ Rutherford, Robert B.; Baker, J. Dennis; Ernst, Calvin; Johnston, K. Wayne; Porter, John M.; Ahn, Sam; Jones, Darrell N. (1997 թ․ սեպտեմբեր). «Recommended standards for reports dealing with lower extremity ischemia: Revised version». Journal of Vascular Surgery. 26 (3): 517–538. doi:10.1016/S0741-5214(97)70045-4. PMID 9308598.
  51. ↑ Teraa, M; և այլք: (2016), «Critical limb ischemia: current trends and future directions», J Am Heart Assoc, 5 (2): e002938, doi:10.1161/JAHA.115.002938, PMC 4802465, PMID 26908409.
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 Mills, Joseph L.; Conte, Michael S.; Armstrong, David G.; Pomposelli, Frank B.; Schanzer, Andres; Sidawy, Anton N.; Andros, George; Society for Vascular Surgery Lower Extremity Guidelines Committee (2014 թ․ հունվար). «The Society for Vascular Surgery Lower Extremity Threatened Limb Classification System: risk stratification based on wound, ischemia, and foot infection (WIfI)». Journal of Vascular Surgery. 59 (1): 220–234.e1–2. doi:10.1016/j.jvs.2013.08.003. ISSN 1097-6809. PMID 24126108.
  53. ↑ US Preventive Services Task, Force.; Curry, SJ; Krist, AH; Owens, DK; Barry, MJ; Caughey, AB; Davidson, KW; Doubeni, CA; Epling JW, Jr; Kemper, AR; Kubik, M; Landefeld, CS; Mangione, CM; Silverstein, M; Simon, MA; Tseng, CW; Wong, JB (2018 թ․ հուլիսի 10). «Screening for Peripheral Artery Disease and Cardiovascular Disease Risk Assessment With the Ankle-Brachial Index: US Preventive Services Task Force Recommendation Statement». JAMA. 320 (2): 177–183. doi:10.1001/jama.2018.8357. PMID 29998344.
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 Burns P, Gough S, Bradbury AW; Gough; Bradbury (2003 թ․ մարտ). «Management of peripheral arterial disease in primary care». BMJ. 326 (7389): 584–8. doi:10.1136/bmj.326.7389.584. PMC 1125476. PMID 12637405.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  55. ↑ Salhiyyah, K; Forster, R; Senanayake, E; Abdel-Hadi, M; Booth, A; Michaels, JA (2015 թ․ սեպտեմբերի 29). «Pentoxifylline for intermittent claudication». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 9: CD005262. doi:10.1002/14651858.CD005262.pub3. PMC 6513423. PMID 26417854.
  56. ↑ Mills JL, Sr; Conte, MS; Armstrong, DG; Pomposelli, FB; Schanzer, A; Sidawy, AN; Andros, G; Society for Vascular Surgery Lower Extremity Guidelines, Committee (2014 թ․ հունվար). «The Society for Vascular Surgery Lower Extremity Threatened Limb Classification System: risk stratification based on wound, ischemia, and foot infection (WIfI)». Journal of Vascular Surgery. 59 (1): 220–34.e1–2. doi:10.1016/j.jvs.2013.08.003. PMID 24126108.
  57. ↑ Fowkes FG, Gillespie IN; Gillespie (2000). Fowkes, Gerry (ed.). «Angioplasty (versus non surgical management) for intermittent claudication». Cochrane Database Syst Rev (2): CD000017. doi:10.1002/14651858.CD000017. PMID 10796469.
  58. ↑ Johnston KW, Rae M, Hogg-Johnston SA, Colapinto RF, Walker PM, Baird RJ, Sniderman KW, Kalman P (1987). «5-year results of a prospective study of percutaneous transluminal angioplasty». Annals of Surgery. 206 (4): 403–413. doi:10.1097/00000658-198710000-00002. PMC 1493220. PMID 2959214.
  59. ↑ Emmerich J (2005). «Current state and perspective on medical treatment of critical leg ischemia: gene and cell therapy». The International Journal of Lower Extremity Wounds. 4 (4): 234–241. doi:10.1177/1534734605283538. PMID 16286375.
  60. ↑ Chowdhury, Mohammed M.; McLain, Alexander D.; Twine, Christopher P. (2014 թ․ հունիսի 24). «Angioplasty versus bare metal stenting for superficial femoral artery lesions». The Cochrane Database of Systematic Reviews (6): CD006767. doi:10.1002/14651858.CD006767.pub3. ISSN 1469-493X. PMC 6544814. PMID 24959692.
  61. ↑ Ambler, GK; Radwan, R; Hayes, PD; Twine, CP (2014 թ․ մարտի 17). «Atherectomy for peripheral arterial disease» (PDF). The Cochrane Database of Systematic Reviews. 3 (3): CD006680. doi:10.1002/14651858.CD006680.pub2. hdl:1983/6accf27a-96bc-42b4-afe7-e385fe077f16. PMID 24638972.
  62. ↑ Tw, Rooke; At, Hirsch; S, Misra; An, Sidawy; Ja, Beckman; Lk, Findeiss; J, Golzarian; Hl, Gornik; Jl, Halperin (2011 թ․ նոյեմբերի 1). «2011 ACCF/AHA Focused Update of the Guideline for the Management of Patients With Peripheral Artery Disease (Updating the 2005 Guideline): A Report of the American College of Cardiology Foundation/American Heart Association Task Force on Practice Guidelines». Journal of the American College of Cardiology (անգլերեն). PMID 21963765. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 63,3 63,4 Shammas NW (2007). «Epidemiology, classification, and modifiable risk factors of peripheral arterial disease». Vasc Health Risk Manag. 3 (2): 229–34. doi:10.2147/vhrm.2007.3.2.229. PMC 1994028. PMID 17580733.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  64. ↑ Selvin E, Wattanakit K, Steffes MW, Coresh J, Sharrett AR; Wattanakit; Steffes; Coresh; Sharrett (2006 թ․ ապրիլ). «HbA1c and peripheral arterial disease in diabetes: the Atherosclerosis Risk in Communities study». Diabetes Care. 29 (4): 877–82. doi:10.2337/diacare.29.04.06.dc05-2018. PMID 16567831. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 4-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  65. ↑ Suzuki, Jun-Ichi; Shimamura, Munehisa; Suda, Hiroyuki; Wakayama, Kouji; Kumagai, Hidetoshi; Ikeda, Yuichi; Akazawa, Hiroshi; Isobe, Mitsuaki; Komuro, Issei (2016 թ․ ապրիլ). «Current therapies and investigational drugs for peripheral arterial disease». Hypertension Research. 39 (4): 183–191. doi:10.1038/hr.2015.134. ISSN 1348-4214. PMID 26631852.
  66. ↑ Moazzami, K; Moazzami, B; Roohi, A; Nedjat, S; Dolmatova, E (2014 թ․ դեկտեմբերի 19). «Local intramuscular transplantation of autologous mononuclear cells for critical lower limb ischaemia». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 12 (12): CD008347. doi:10.1002/14651858.CD008347.pub3. PMID 25525690.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ծայրամասային զարկերակների հիվանդություն» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ծայրամասային_զարկերակների_հիվանդություն&oldid=9569825» էջից