Խռնդատ

Խռնդատ
Դասակարգում
Թագավորություն	Բույսեր (Plantae)
Ինֆրաթագավորություն	Streptophyta
Վերնաբաժին	Բարձրակարգ բույսեր (Embryophyta)
Տիպ/Բաժին	Անոթավոր բույսեր (Tracheophyta)
Ենթատիպ	Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
Կարգ	Խուլեղինջածաղկավորներ (Lamiales)
Ընտանիք	Խլածաղկազգիներ (Scrophulariaceae)
Ցեղ	Խռնդատ (Verbascum) L., 1753

Խռնդատ (լատին․՝ Verbáscum), խլածաղկազգիների ընտանիքի բույսերի ցեղ։ Երկամյա կամ բազմամյա խոտաբույսեր, հազվադեպ փոքրիկ թփուտներ են։ Հայտնի է մոտ 240 տեսակ, նախկին ԽՍՀՄ-ում՝ 46։

Կենսաբանական նկարագիր

Խռնդատի ծաղկի դիագրամը

Ցողունի բարձրությունը 60-150 սմ է, տերևները՝ հակադիր, ծաղկաբույլը՝ գագաթնային, հուրան կամ ողկույզ, պտուղը տուփիկ է։ Հանդիպում է ԽՍՀՄ եվրոպական մասում, Կովկասում (տեսակների մեծ մասը), Սիբիրում, Միջին Ասիայում։ Աղբոտում է խոտհարքները, արոտավայրերը, ցանքսերը։ Սրանք բնորոշ են թաղիքավոր, հակադիր դասավորված, երկարավուն տերևներով։ Խռնդատը աճում է չոր տափաստաններում, անտառեզրերին, բացատներում, քարքարոտ և տրորված լանջերին, ավազուտներում, աղբուտներում, ճամփեզրերին և այլուր։ Պտղակալում է կանոնավոր, ձմեռում՝ լավ։ Չորադիմացկուն է՝ շնորհիվ խոր գնացող արմատի և խավոտ թավիկների, որոնք պատելով ամբողջ բույսի վերգետնյա մասը, նվազեցնում են ջրի գոլորշացումը։ Ծաղկում է ամռան ամիսներին, պտղակալում՝ հուլիս-սեպտեմբերին։ Դեղորայքային խռնդատների առէջքներից նույն ծաղկի մեջ 3-ը թավոտ են, ծածկված դեղին կամ սպիտակ մազմզուկներով, իսկ երկուսը մերկ են։ Մինչդեռ ոչ դեղորայքային տեսակների բոլոր առէջքները համատարած մերկ են կամ թավոտ՝ ծածկված մանուշակագույն մազմզուկներով։ Ցեղի «վերբասկում» անունը ծագել է լատինական «բարբասկում»՝ «բարբա» բառից, որը նշանակում է մորուք, ելնելով այն բանից, որ ամբողջ բույսը ծածկված է թավիկներով։

Քիմիական բաղադրությունը

Ծաղկապսակներում հայտնաբերված է մինչև 2,5% լորձ, մոտ 11% շաքար տրիտերպենային գլիկոզիդներ՝ սապոնինների ձևով, ֆլավոնոիդներ, եթերայուղ, խեժ կումարին, կարոտին, С վիտամին, ֆոսֆորաթթու, խնձորաթթու, ներկանյութ։ Տերևները պարունակում են ֆլավոնոիդներ, հեմոլիտիկ սապոնին, արմատները՝ ածխաջրեր, իսկ ամբողջ բույսը՝ գլիկոզիդ աուկուբին։

Բուժական նշանակությունը

Բուժման նպատակով հիմնականում օգտագործում են բույսի ծաղկապսակները, իսկ ժողովրդական բժշկության մեջ՝ նաև տերևներն ու արմատը։ Ծաղիկները հավաքում են լրիվ բացվելուց անմիջապես հետո՝ պարզ, արևոտ օրերին, չորացնում մութ սենյակում կամ չորացնում։ Ճիշտ չորացնելիս ծաղիկները պահպանում են իրենց բնական գույնը։ Չոր հումքը, որ կազմում է ելանյութի 16-18%-ը, խիստ խոնավածուծ է, որի համար էլ այն պահում են հերմետիկ, մուգ գույնի բանկաների մեջ, 2 տարի։ Ամիրդովլաթը «մահի զահրաճ» անվան տակ, նշում է, որ եթե բույսը ծեծեն և հյութը կաթեցնեն ատամին, կկտրի ցավը։ Նույն հյութը, ներքին ընդունման ձևով օգնում է հազին, գինու հետ խառնած՝ կտրում լուծը։ Տերևի եփուկը սպեղանու ձևով բուժում է բորբոքական ուռուցքը, իսկ մեղրի կամ գինու հետ տրվել է օձահարին, կարճահարին, դրվել է խոցակալված հին վերքերի վրա։ Ժովովրդական բժկության մեջ դեղաբույսն ունի հին պատմություն։ Ծաղիկներից ու տերևներից պատրաստված ջրաթուրմն օգտագործվել է շնչուղիների, փայծաղի և ստամոքսաաղիքային տրակտի բուժման համար։ Բույսն ամբողջովին օգտագործել է թոքաբորբերի ժամանակ։ Ռուսական ժողովրդական բժշկության մեջ բույսը անվանում են «արքայական գայիսոն»։ Այն կիրառվում է կոկորդի և թոքերի հիվանդությունների, դիզենտերիայի, ստամոքսի կատառի, թութքի, լյարդի և փայծաղի որոշ այլ հիվանդությունների դեպքում։ Ծաղկաթուրմն օգտագործվում է որպես հանգստացնող, հակաբորբոքիչ, հակացնցումնային, արյունահոսությունը դադերեցնող միջոց։ Ֆրանսիայում դեղաբույսը համարվում է հակաբորբոքիչ, ցավազրկող և հազը փափկացնող միջոց։ Կիրառվում է նաև որպես թեթև լուծողական։ Բուլղարիայում և Լեհաստանում ծաղիկներից պատրաստված թուրմը օգտագործվում է վերին շնչուղիների բորբոքումների, կապույտ հազի, շնչարգելության և բրոնխիալ ասթմայի ժամանակ։ Եփուկով գործածում են մազաթափության դեպքում։ Հնդկական բժշկության մեջ բույսի վերգետնյա մասը հայտնի է որպես հակաասթմատիկ, իսկ սերմերը՝ որպես քնաբեր միջոց։ Դեղաբույսն ունի նաև միջատասպան և հակաբիոտիկ հատկություն։

Պայքարի միջոցներ

Խոզանի երեսվար, ճիշտ վար, հունձը՝ մինչև ծաղկումը։ Բժշկության մեջ որոշ տեսակների ծաղիկների պսակը օգտագործվում է որպես փափկացնող, խորխաբեր միջոց։ Մշակվում է դեկորատիվ տեսակը։ Հայաստանում տարածված է ամենուրեք։

Այլ օգտակար հատկանիշներ

Ծաղիկները որոշ դեպքերում օգտագործվում են լիկյորի և օղու արտադրության մեջ խմիչքի համը լավացնելու համար։ Սերմերը թունավոր են ձկնեի համար։

Տեսակներ

V. nigrum

Verbascum boerhavii

Verbascum giganteum

Verbascum acaule (Bory & Chaub.) Kuntze Verbascum adeliae Heldr. Verbascum adenanthum Bornm. Verbascum adrianopolitanum Podp. Verbascum anisophylum Murb. Verbascum arctuarm L. Verbascum argenteum Ten. Verbascum baldaccii Degen Verbascum banaticum Schrad. Verbascum barnadesii Vahl Verbascum bithynicum Boiss. Verbascum blattaria L. Verbascum boerhavii L. Verbascum boissieri (Heldr. & Sart.) Kuntze Verbascum botuliforme Murb. Verbascum bombyciferum Boiss. Verbascum bugulifolium Lam. Verbascum chaixii Vill. Verbascum charidemii Murb. Verbascum chinense (L.) Santapau Verbascum chrysanthum Murb. Verbascum creticum (L.) Cav. Verbascum cylindrocarpum Griseb. Verbascum cyleneum (Boiss. & Heldr.) Kuntze Verbascum daenzeri (Fauché & Chaub.) Kuntze Verbascum davidoffii Murb. Verbascum decorum Velen. Verbascum delphicum Boiss. & Heldr. Verbascum densiflorum Bertol. Verbascum dentifolium Delile Verbascum dieckianum Borbás & Degen Verbascum dimoniei Velen. Verbascum dingleri Mattf. & Stef. Verbascum dumulosum P.H.Davis Verbascum durmitoreum Rohlena Verbascum epixanthinum Boiss. & Heldr. Verbascum eriophorum Godr. Verbascum euboicum Murb. & Rech.f. Verbascum foetidum Boiss. & Heldr. Verbascum formosum Fisch. ex Schrank Verbascum friedrichsthalianum Kuntze Verbascum georgicum Benth. Verbascum glabratum Friv. Verbascum glandulosum Delile Verbascum gnaphalodes M.Bieb. Verbascum graecum Heldr. & Sart. ex Boiss. Verbascum guicciardii Heldr. ex Boiss. Verbascum halacsyanum Sint. & Bornm. ex Halácsy Verbascum haussknechtii Heldr. ex Hausskn. Verbascum hervieri Degen Verbascum herzogii Bornm. Verbascum humile Janka Verbascum hypoleucum Boiss. & Heldr. Verbascum jankaeanum Pancic Verbascum laciniatum (Poir.) Kuntze

Verbascum laguarm Fisch. & C.A.Mey. Verbascum lanatum Schrad. Verbascum lasianthum Boiss. ex Benth. Verbascum leianthum Benth. Verbascum leucophylum Griseb. Verbascum levanticum I.K.Ferguson Verbascum litigiosum Samp. Verbascum longifolium Ten. Verbascum lychnitis L. Verbascum macedonicum Kosanin & Murb. Verbascum macrurum Ten. Verbascum malophorum Boiss. & Heldr. Verbascum mucronatum Lam. Verbascum nevadense Boiss. Verbascum nicolai Rohlena Verbascum nigrum L. Verbascum niveum Ten. Verbascum nobile Velen. Verbascum gypsicola Vural & Aydoğdu Verbascum olympicum Boiss. Verbascum oreophilum K. Koch Verbascum orientale (L.) All. Verbascum orphanideum Murb. Verbascum ovalifolium Donn ex Sims Verbascum paniculatum Wulf. Verbascum pelium Halácsy Verbascum pentelicum Murb. Verbascum pestalozzae Murb. Verbascum phlomoides L. Verbascum phoeniceum L. * Verbascum pinnatifidum Vahl Verbascum pseudonobilev Stoj. & Stef. Verbascum pulverulentum Vill. Verbascum purpureum (Janka) Hub.-Mor. Verbascum pycnostachyum Boiss.& Heldr. Verbascum pyramidatum M.Bieb. Verbascum reiseri Halácsy Verbascum roripifolium (Halácsy) I.K.Ferguson Verbascum rotundifolium Ten. Verbascum rupestre (Davidov) I.K.Ferguson Verbascum samniticum Ten. Verbascum scardicola Bornm. Verbascum siculum Tod. ex Lojac. Verbascum sinuatum L. Verbascum songaricum Schrenk Verbascum speciosum Schrad. Verbascum spectabile M.Bieb. Verbascum spinosum L. Verbascum thapsus L. Verbascum undulatum Lam. Verbascum vandasii (Rohlena) Rohlena Verbascum virgatum Stokes Verbascum viridissimum Stoj. & Stef. Verbascum widemannianum Fisch. & C.A.Mey. Verbascum xanthophoeniceum Griseb. Verbascum zuccarinii (Boiss.) I.K.Ferguson

Գրականություն

• Федченко Б. А. Коровяк — Verbascum // Флора СССР / Ботанический институт имени В. Л. Комарова Академии наук СССР; Начато при руководстве и под главной редакцией акад. В. Л. Комарова; Редакторы тома Б. К. Шишкин и Е. Г. Бобров. — М.—Л.։ Изд-во Академии наук СССР, 1955. — Т. XXII. — С. 122—170.
• Коровяк — статья из Большой советской энциклопедии Проверено 28 сентября 2009 г.
• Коровяк // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона։ В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907. Проверено 13 марта 2009 г.
• Flora of China։ Verbascum

Արտաքին հղումներ

• Flora Europaea: Verbascum

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 92)։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Խռնդատ» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Խռնդատ» հոդվածին։