Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ղարաբաղ (այլ կիրառումներ)
Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ (ռուս.՝ Нагорно-Карабахская автономная область, ադրբ.՝ Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti), ԽՍՀՄ իշխանությունների կողմից ստեղծված վարչական միավոր Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմում։ Այն գոյություն է ունեցել 1923-1991 թվականներին։ Բնակչության գերակշիռ մասը եղել են հայեր։ Մարզի տարածքի պատկանելիության հարցը հայ-ադրբեջանական հակամարտության պատճառներից է հանդիսանում և Արցախյան պատերազմի սկսման հիմնական գործոն։
| ||||
| Քարտեզ | ||||
|
| ||||
| Ընդհանուր տեղեկանք | ||||
| Մայրաքաղաք | Շուշի, Ստեփանակերտ | |||
| Մակերես | 4388 կմ² | |||
| Բնակչություն | 189085 (1989թ.) | |||
| Լեզու | Ռուսերեն (պաշտոնական) Հայերեն Ադրբեջաներեն | |||
| Ազգություն | Հայեր (145450) Ադրբեջանցիներ (40688) Ռուսներ (1922) Ուկրաինացիներ (416) Այլ (609) | |||
| Արժույթ | ԽՍՀՄ Ռուբլի | |||
| Պատմություն | ||||
Պատմություն խմբագրել
1804-1813 թվականներին տեղի ունեցած ռուս-պարսկական պատերազմի հետևանքով Ռուսական կայսրության ու Իրանի միջև 1813 թվականի հուլիսի 12-ին կնքված Գյուլիստանի պայմանագրով Արցախի պատմական տարածքը հարավարևելյան Կովկասի հետ միասին ընդգրկվեց Ռուսական կայսրության տիրապետության մեջ[1]։
1917 թվականին Ռուսական կայսրությունում տեղի ունեցած հեղափոխությունից հետո վերջինիս տիրապետության տակ գտնվող ժողովուրդների շրջանում պետությունների կազմավորման նոր գործընթաց սկսվեց։ 1918 թվականի մայիսի 26-ից 28-ն ընկած ժամանակահատվածում իրենց անկախությունը հռչակեցին Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի դեմոկրատական հանրապետությունները։ Արցախը դարձավ հայկական պատմական տարածքի փոքր մասում իր անկախությունը հռչակած Հայաստանի և թուրքական աջակցությամբ ձևավորված նորաստեղծ Ադրբեջանի միջև սկսված դաժան պատերազմի թատերաբեմ։ Վերջինս իր կազմավորման պահից տարածքային պահանջներ ներկայացրեց Հարավային Կովկասի հայկական տարածքների մեծ մասի նկատմամբ։ Տեղի ունեցան կատաղի ընդհարումներ հայերի և ադրբեջանցիների միջև։ Վերջիններին օգնում էին տարածաշրջան մտած թուրքական կանոնավոր բանակի ստորաբաժանումները[1]։
1920 թվականի դեկտեմբերի 1-ին Ազգերի լիգայի 5-րդ Կոմիտեն 3-րդ ենթակոմիտեի զեկույցի հիման վրա, արձագանքելով Ադրբեջանի տարածքային հավակնություններին ու հայկական զանգվածային կոտորածների փաստին, միաձայն արտահայտվեց Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությանը Ազգերի Լիգա ընդունելու դեմ, և մինչև հակամարտության վերջնական կարգավորումն Արցախը ճանաչեց որպես վիճելի տարածք, ինչի հետ համաձայնեցին հակամարտության բոլոր կողմերը, այդ թվում և Ադրբեջանը։ Այսպիսով, 1918-1920 թվականներին Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության ստեղծման ժամակաշրջանում նրա ինքնիշխանությունը չէր տարածվում Արցախի վրա[1][2]։
1920 թվականի ապրիլի 28-ին և դեկտեմբերի 2-ին ռուսական 11-րդ բանակի ներխուժման հետևանքով համապատասխանաբար խորհրդայնացվեցին Ադրբեջանն ու Հայաստանը։ Նույն թվականին «Վիճելի տարածքների» նկատմամբ ունեցած հավակնություններից հրաժարվելու մասին Խորհրդային Ադրբեջանի Հանրապետության հայտարարության և Խորհրդային Հայաստանի ու Ադրբեջանի կառավարությունների միջև համաձայնագրի հիման վրա 1921 թ. հունիսին Հայաստանն Արցախը (Լեռնային Ղարաբաղը) հայտարարեց իր անբաժանելի մասը։ Միացման ակտը ողջունեցին ինչպես միջազգային հանրությունը, այնպես էլ Ռուսաստանը, և այն ամրագրվեց Ազգերի լիգայի ժողովի 1920 թվականի դեկտեմբերի 18-ի բանաձևում, Ազգերի լիգայի գլխավոր քարտուղարի` Ազգերի լիգայի անդամ-պետություններին ուղղված տեղեկանք-նոտայում և Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի նախարարության իշխանության բարձրագույն մարմնին Խորհուրդների XI նստաշրջանին ուղղված 1920-1921 թվականների տարեկան զեկույցում[1][2]։
1921 թվականի հուլիսի 5-ին Ռուսաստանի Կենտրոնական Կոմիտե բյուրոյի պլենումը (նիստը), արհամարհելով Ազգերի լիգայի համապատասխան որոշումը և ժողովրդի կարծիքը` որպես Խորհրդային Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանների որոշման ժողովրդավարական գործիք, Իոսիֆ Ստալինի անմիջական ճնշմամբ և ի հակադրություն միացման բանաձևի` արարողակարգային խախտումներով որոշում է ընդունում Հայաստանից Արցախի բռնի անջատման մասին՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմում լայն իրավասություններով ազգային ինքնավարություն կազմավորելու պայմանով։ Այսպիսով, վիճելի ճանաչված տարածքների մեծ մասը հանձնվեց Խորհրդային Ադրբեջանին[1][2]։
1923 թվականի հուլիսի 7-ին Արցախի մի հատվածի վրա ստեղծվեց Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզը (ԼՂԻՄ), որին զուգահեռ արհեստականորեն կազմավորվեց Կարմիր Քուրդիստանը։ Վերջինիս ստեղծման նպատակը Խորհրդային Հայաստանի և ԼՂԻՄ-ի միջև ցամաքային կապի վերացումն էր։ 1929 թվականին Կարմիր Քուրդիստանը վերացվեց, և տարածքն ուղղակիորեն մտցվեց Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմի մեջ[1][2]։
Վարչական բաժանում խմբագրել
Ինքնավար մարզը ներառում է.
- Ստեփանակերտ` մարզային ենթակայության քաղաք (ինքնավար մարզի վարչական կենտրոն),
- 5 շրջան (փակագծերում նշված են շրջանների վարչական կենտրոնները)՝
- Ասկերանի (Ասկերան քաղաքատիպ բնակավայր), մինչև 1978 թվականը՝ Ստեփանակերտի (քաղաք Ստեփանակերտ),
- Հադրութի (Հադրութ քաղաքատիպ բնակավայր),
- Մարտակերտի (Մարտակերտ քաղաքատիպ բնակավայր),
- Մարտունու (Մարտունի քաղաքատիպ բնակավայր),
- Շուշիի (քաղաք Շուշի)։
Ինքնավար մարզի շրջանների մեջ մտնում էին.
- Շուշի մարզային ենթակայության քաղաք՝ Շուշիի շրջան,
- քաղաքատիպ 7 բնակավայր՝
- 73 գյուղխորհուրդ։
Բնակչություն խմբագրել
| Ազգեր | 1926[3] մարդ |
% | 1939[4] մարդ |
% | 1959[5] մարդ |
% | 1970[6] մարդ |
% | 1979[7] մարդ |
% | 1989[8] մարդ |
% |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ընդհանուր | 125159 | 100,00% | 150837 | 100,00% | 130406 | 100,00% | 150313 | 100,00% | 162181 | 100,00% | 189085 | 100,00% |
| հայեր | 111694 | 89,24% | 132800 | 88,04% | 110053 | 84,39% | 121068 | 80,54% | 123076 | 75,89% | 145450 | 76,92% |
| ադրբեջանցիներ[9] | 12592 | 10,06% | 14053 | 9,32% | 17995 | 13,80% | 27179 | 18,08% | 37264 | 22,98% | 40688 | 21,52% |
| ռուսներ | 596 | 0,48% | 3174 | 2,10% | 1790 | 1,37% | 1310 | 0,87% | 1265 | 0,78% | 1922 | 1,02% |
| ուկրաինացիներ | 35 | 0,03% | 436 | 0,29% | 238 | 0,18% | 193 | 0,13% | 140 | 0,09% | 416 | 0,22% |
| բելառուսներ | 12 | 0,01% | 11 | 0,01% | 32 | 0,02% | 35 | 0,02% | 37 | 0,02% | 79 | 0,04% |
| հույներ | 68 | 0,05% | 74 | 0,05% | 67 | 0,05% | 33 | 0,02% | 56 | 0,03% | 72 | 0,04% |
| թաթարներ | 6 | 0,00% | 29 | 0,02% | 36 | 0,03% | 25 | 0,02% | 41 | 0,03% | 64 | 0,03% |
| վրացիներ | 5 | 0,00% | 25 | 0,02% | 16 | 0,01% | 22 | 0,01% | 17 | 0,01% | 57 | 0,03% |
| այլ | 151 | 0,12% | 235 | 0,16% | 179 | 0,14% | 448 | 0,30% | 285 | 0,18% | 337 | 0,18% |
Տես նաև խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 «Արցախ պատմությունը Արցախի Հանրապետության ՄԻՊ կայքում։». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 30-ին.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Ղարաբաղյան հիմնախնդրի քաղաքական փաստարկները ԼՂԻՄ կազմավորման և Ադր. ԽՍՀ կազմից դուրսբերման շրջանի փաստաթղթերում (1923-1989թթ.), Հրայր Փաշայան:
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам республик СССР Демоскоп
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Распределение городского и сельского населения областей союзных республик по национальности и полу Демоскоп
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Городское и сельское население областей республик СССР (кроме РСФСР) по полу и национальности Демоскоп
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Городское и сельское население областей республик СССР (кроме РСФСР) по полу и национальности Демоскоп
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Городское и сельское население областей республик СССР (кроме РСФСР) по полу и национальности Демоскоп
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года.Распределение городского и сельского населения областей республик СССР по полу и национальности Демоскоп
- ↑ по переписи 1926 года обозначались как «тюрки»
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 576)։ 
|