Ժեմայտներ

Ժեմայտներ; žemaitē
Ընդհանուր քանակ
	ավելի քան 500.000
Բնակեցում
Լեզու(ներ)
	ժեմայտերեն, լիտվերեն
Հավատք(ներ)
	կաթոլիկություն, մասամբ՝ լյութերականություն

Ժեմայտներ (ժյամայտներ, ժմուդներ, ժամոյտներ; ժեմ.՝ žemaitē, լիտ.՝ žemaičiai) - լիտվացիների ազգային խումբ Արևմտյան Լիտվայում, պատմական Ժեմայտիա (Սամոգիտիա) շրջանի բնակչությունը։

Պահպանվել է լիտվերենի ժեմայտերեն (սամոգիտյան) բարբառը (երբեմն համարվում է առանձին լեզու, և այն ունի իր սեփական Վիքիպեդիան, Սամոգիտիայի արևելքում նրանք խոսում են արևմտյան աուկշտայական բարբառով)։ Մեկ այլ բարբառի՝ աուկշտայտերենի հետ մտնում է լիտվերենի կազմ^[1] The Samogitian language differs the most from the standard Lithuanian language.^[1]։ Ժեմայտների մեծ մասը խոսում է գրական լիտվերեն։

Հավատացյալները կաթոլիկներ են, հարավ-արևմուտքում կան նաև լյութերականներ։

Տերմինի ստուգաբանություն խմբագրել

Ենթադրվում է, որ «ժեմայտ» անվանումը ծագել է լիտվերեն žemas «ցածր, ցածրադիր» բառից՝ ի հակադրում «վերին» աուկշտայտների, որոնք ապրում էին Նեման գետի վերևում։ Ըստ այլընտրանքային վարկածի՝ «Ժեմայտներ» բառը ծագել է լիտվերեն žemė «երկիր» բառից^[2]։

Պատմություն խմբագրել

Ըստ հնագիտական տվյալների՝ Ժեմայտների նախնիները բնակվել են Շվենտոջի գետի ավազանում 5-րդ դարում։ Այնուհետև Ժեմայտների ցեղը շարժվեց դեպի արևմուտք՝ դեպի Ժեմայտական բարձրություն՝ Դուբիսա և Յուրա գետերի վերին հոսանքներում (Կենտրոնական Լիտվայի հողային գերեզմանների հնագիտական մշակույթ, 5-6-րդ դարեր)։ Ռուսական տարեգրություններում հանդիպում է նաև «ներոմա» անվանումը^[3]։ 13-րդ դարից նրանք պաշտպանեցին անկախությունը Տևտոնական միաբանության դեմ պայքարում, իսկ 1422 թվականին նրանք վերջնականապես մտան Լիտվայի մեծ իշխանության կազմի մեջ՝ ձևավորելով Ժեմայտիայի իշխանությունը։ 15-16-րդ դարերում Արևմտյան Լիտվայի հարավային կիսագալիացիներն ու հարավային կուրոնացիները ձուլվեցին։ Ժեմայտները քրիստոնեություն ընդունած վերջին եվրոպացի ժողովուրդն էին (15-րդ դար)։

19-րդ դարում Ժեմայտիան դարձավ Լիտվայի մշակութային վերածննդի կենտրոնը։ Ժեմայտերենով հրատարակվել են մի քանի գրական ստեղծագործություններ։ 1857 թվականին Կովնո նահանգում կար 418 824 ժեմայտներ, իսկ 1897 թվականի մարդահամարով 444,921 հոգի Կովնո նահանգում հայտարարեցին ժեմայտերենը որպես մայրենի լեզու^[4]։ Ներկայումս Լիտվան թույլ չի տալիս անձնագրերում հայտարարել ժեմայտների ազգությունը, քանի որ այն ճանաչված ազգություն չէ^[5]։ Ռուսաստանի էթնիկ խմբերի ցանկում կա մեկ անձ, ով ինքն իրեն հայտարարում է ժեմայտ^[6]։

20-րդ դարի առաջին կեսին լատիներեն հիմքի վրա ստեղծվել է առանձին գրավոր լեզու^[7]։

Ավանդական մշակույթ խմբագրել

Ժեմայտների տուն Վիսմալդայ գյուղից (Թելշիի շրջան) Լիտվայի ազգագրական թանգարանում

Ժեմայտների ավանդական տնտեսությունը բնութագրվում է կտավատի առևտրի և անասնաբուծության զարգացմամբ. ժեմայտյան կարճահասակ ցեղատեսակի ձիերը հայտնի են 16-րդ դարից։

Ժեմայտների տունը (տրոբա) ցածր շինություն է՝ ծածկված ուղղահայաց տախտակներով, կիսաձիգ ծղոտե տանիքով։ Երկու երկայնական պատերում էլ մուտքեր են դեպի գավիթ (հնագույն լիտվական կացարան՝ նումաս)՝ ծխնելույզով օջախ-բուխարով (կամինաս), որը երկու կողմից տաքացնում է գավթի կից հյուրասենյակները։ Ժեմայտների գերեզմանատներն առանձնանում են փորագրված փայտե տապանաքարերով՝ սրբերի քանդակներով^[7]։

Հագուստ խմբագրել

Ավանդական հագուստի տարազը պահպանվել է մինչև 19-րդ դարի 2-րդ կեսը։

Կանացի հագուստի մեջ գերակշռում է սովորական լիտվական տիպի շապիկը՝ կարմիր թեփի նախշով ուսի բարձիկներով, սակայն Կլայպեդայի շրջանում և Նեմանի ստորին հատվածում կային գործվածքների հիմքի վրա կարված ուղիղ կիսաշրջազգեստներով վերնաշապիկներ և ծաղկային նախշեր՝ ասեղնագործված ատլասե կարով; 19-րդ դարի վերջում խաչաձև կարը և անգլիական ատլասե կարը, ժանյակով և փաթաթված հյուսով զարդարանքը պահպանվել էր միայն Արևելյան Ժեմայտիայում։ Ժեմայտյան կիսաշրջազգեստը (սիջոնաս, սեժոնաս) բրդյա (ավելի շատ արևելքում) կամ կիսաբրդյա (ավելի շատ արևմուտքում) ծալքավոր, ավելի քիչ հավաքված, երկայնական գծավոր (ավելի շատ արևմուտքում) կամ վանդակավոր (ավելի շատ արևելքում) հագուստ է։ Հյուսիսային շրջաններում գերակշռում է կարմիր գույնը։ Գոգնոցը պատրաստված է մեկ վահանակից բամբակից՝ հաճախակի երկայնական կարմիր (ավելի շատ հյուսիսում և արևելքում) կամ բազմագույն (ավելի շատ հարավում և արևմուտքում) դեկորատիվ գծերով։ Հատկանշական են կարճ անթև ժիլետը և կրծքավանդակի տակ հավաքված կամ ծալքերով բաճկոնը, վանդակավոր, հիմնականում սև և կարմիր (մինչև 19-րդ դարի կեսերը կար ավելի հին երկարավուն խաչաձև գծավոր) ուսադիր (հյուսիսում՝ raištis, հարավում՝ kryžokas, skepeta): Աղջկա գլխազարդը օղակի տեսքով ծաղկեպսակ է՝ բազմագույն ժապավենների (ռանգաի) կցված եռանկյուններով; արևմուտքում և Պոնեմանիայում սև թավշյա ժապավեն էին կապում ծաղկեպսակով դասավորված հյուսերին։ Կանայք գլխի թագի և հետևի մասում հավաքված գլխարկ էին կրում, որի վրա զարդանախշով շարֆ էին կապում (ծայրերը խաչվում էին գլխի հետևի տակ և կապում ճակատին)։

Տղամարդիկ կրում էին մոխրագույն կաֆտան՝ կտրված մեջքով, ծալքերով, թիկունքում ծալքերով կամ բացվածքով, բազմագույն տաբատ և ժիլետ, ժապավեններով ու սիրամարգի փետուրներով ֆետրե գլխարկ և սպիտակ թաշկինակ։ Բնորոշ են փայտե կոշիկները (կլումպեներ) և տրիկոտաժե գուլպաները՝ սրունքի մեջտեղի նախշով^[7]։

Երաժշտություն խմբագրել

Լիտվայի պատմական հինգ շրջաններ

Երաժշտական բանահյուսությունը՝ հոմոֆոնիկ տիպի հնագույն ոճ է, իսկ ավելի ու շրջանում՝ 2-3 ձայնային երգեր, գործիքային երաժշտություն։ Այսպես կոչված գյուղական կապելլաները ներառում են 2-3 ջութակ, լարային բաս և հարմոնիկա^[7]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ ^1,0 ^1,1 «Samogitia (Northwest Lithuania)». TrueLithuania.com. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 27-ին.
↑ «Dini, Pietro Umberto «Illuc erant leones»». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
↑ Полное собрание русских летописей. Т. XLI: Летописец Переяславля Суздальского / Отв. ред. В. И. Буганов; Предисл. Б. М. Клосса. — М.: Археогр. центр, 1995. — С. 5. — ISBN 5-86169-018-9
↑ Petrulis, Valdas (2005). «Žemaitijos etninės savimonės regiono erdvinė struktūra» (PDF). Geografijos metraštis. 38: 163–175. ISSN 0132-3156. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 22-ին.
↑ lrytas.lt (2007 թ․ հունիսի 4). «Žemaičio tautybė - vos porai dienų» (լիտվերեն). Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
↑ Perepis.ru (ռուսերեն)
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 Жемайты // Большая российская энциклопедия, том 10 (Железное дерево — Излучение). Москва: Научное изд-во «Большая российская энциклопедия», 2008.

Գրականություն խմբագրել

Таутавичюс А. Территория жемайтов по археологическим данным V-XII вв. // 20 лет — археологические и этнографические экспедиции ИИ Академия наук Литвы. — Вильнюс, 1968.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

«Жмудь». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
Short history of Samogitia
Samogitian self identification during centuries

[TrueLithuania-1] 1,0 ^1,1 «Samogitia (Northwest Lithuania)». TrueLithuania.com. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 27-ին.

[2] «Dini, Pietro Umberto «Illuc erant leones»». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.

[3] Полное собрание русских летописей. Т. XLI: Летописец Переяславля Суздальского / Отв. ред. В. И. Буганов; Предисл. Б. М. Клосса. — М.: Археогр. центр, 1995. — С. 5. — ISBN 5-86169-018-9

[4] Petrulis, Valdas (2005). «Žemaitijos etninės savimonės regiono erdvinė struktūra» (PDF). Geografijos metraštis. 38: 163–175. ISSN 0132-3156. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 22-ին.

[5] rytas.lt (2007 թ․ հունիսի 4). «Žemaičio tautybė - vos porai dienų» (լիտվերեն). Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 23-ին.

[6] Perepis.ru (ռուսերեն)

[брэ-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 Жемайты // Большая российская энциклопедия, том 10 (Железное дерево — Излучение). Москва: Научное изд-во «Большая российская энциклопедия», 2008.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]