Արտույտաբազե

Արտույտաբազե^[1] (լատին․՝ Falco subbuteo) բազեների ընտանիքի գիշատիչ թռչուն, որն ապրում է Եվրասիայի հսկայական տարածքում և Հյուսիսային Աֆրիկայում։ Նախընտրում է լուսավոր անտառները` բաց լանդշաֆտների հետ միասին։ Լեռնաշղթայի մեծ մասում չվող թռչունները ձմեռում են Աֆրիկայում և արևադարձային Ասիայում։ Սնվում է միջատներով և փոքր թռչուններով, որոնք բռնում են ճանճերին։ Բավական տարածված տեսակ է։ Պատկանում է բազեների ցեղին (Falco):

՞

Արտույտաբազե

Արտույտաբազեի արուն

Գիտական դասակարգում

Թագավորություն	Կենդանիներ
Տիպ	Քորդավորներ
Դաս	Թռչուններ
Կարգ	Բազեազգիներ
Ընտանիք	Բազեներ
Ցեղ	Բազե
Տեսակ	Արտույտաբազե

Լատիներեն անվանում

Falco subbuteo

Linnaeus, 1758

Հոմանիշներ

Hypotriorchis subbuteo

Հատուկ պահպանություն

Քիչ մտահոգող տեսակ
IUCN 3.1 Least Concern : ???

Արեալ

Դասակարգումը
Վիքիցեղերում

Պատկերներ
Վիքիպահեստում

ITIS 175654
NCBI 344233

Արտաքին կառուցվածք խմբագրել

Մարմնի երկարությունը 30-36 սմ^[2] է, թևերի բացվածքը՝ 82-92 սմ, կենդանի զանգվածը՝ 160-280 գ^[3]։ Էգ թռչունը մի փոքր ավելի մեծ է, քան արու թռչունը։ Երկու սեռերի թռչունների փետուրի գույնը նման է։ Մուգ, գեղակազմ թռչուն է։ Թևերը սրածայր են, երկար, պոչը՝ կարճ, կուրծքը և փորը՝ սպիտակավուն՝ մուգ խայտերով, ներքնապոչը և ոտքերի փետուրները՝ դարչնանարնջագույն^[4]։ Դեմքի վերին մասը մուգ է, կոկորդը՝ սպիտակ։ Լավ արտահայտված է այտի բեղանման շերտը։ Արուն վերևից մուգ մոխրագույն է, էգը՝ ավելի դարչնագույն։ Երիտասարդի գագաթը մուգ կապտամոխրագույն է, ճակատը՝ խայտերով, մարմինը վերևից՝ բաց երիզված փետուրներով, ներքևից՝ սևավուն խայտերով։ Սավառնում է՝ թևերն ուղիղ տարածած, պոչը՝ հովհարանման բացած^[5]։ Օդում կանգ չի առնում։

Սննդառություն խմբագրել

Սնվում է միջատներով, մանր թռչուններով^[6]։ Բնադրում է ծառերի վրա, ավելի հաճախ՝ այլ թռչունների (առավելապես՝ ագռավի) հին բներում։ Զոհին բռնում է օդում՝ արագ ու ճարպիկ թռիչքով հետապնդելով նրան։ Ավելի գործուն է երեկոյան^[7]։ Բնակվում է լեռնալանջերին, լճափերին, անտառներում, պտղատու այգիներում^[8]։

Բազմացում և զարգացում խմբագրել

Չվող թռչունները իրենց բույն են վերադառնում ապրիլի կեսերից մայիսի սկիզբը, երբ ծառերը սկսում են կանաչել^[9]։ Զուգավորման ընթացքում զույգերը շատ ակտիվ են. նրանք օդային պտույտներ են կատարում և միմյանց կերակրում։ Ավստրալիական արտույտաբազեն իր համար սովորաբար բույն չի կառուցում, այլ օգտագործում է այլ գիշատիչ թռչունների բներ, ինչպես օրինակ՝ ագռավների, ճուռակների, լորաճուռակների։ Բույնը միշտ գտնվում է ծառի վերին մասում՝ լավ տեսանելիությամբ, գետնից 8–37 մ բարձրության վրա (միջինում 15 մ) և կարող է օգտագործվել մի քանի սեզոն անընդմեջ։ Որպես տարածքային թռչուն, ավստրալիական արտույտաբազեն միշտ բույն է անում այլ բազեների բներիցից առնվազն 300-500 մ հեռավորության վրա, սովորաբար 1-2 կմ^[10]։ Դնում է 42 մմ տրամագծով, դարչնադեղնավուն՝ կարմրադարչնագույն պտերով 3 ձու^[11], երբեմն 5 կամ 6 ձու։ Թուխս է նստում 28-33 օր, որի ընթացքում արու թռչունը կեր է բերում էգի համար^[12]։

Ենթատեսակներ խմբագրել

Ավստրալիական արտույտաբազեն ունի երկու ենթատեսակ.

Falco subbuteo subbuteo Linnaeus, 1758 թվական, տարածված է Հյուսիսարևմտյան Աֆրիկայում, Եվրոպայում, Ասիայում, բացառությամբ հարավ-արևելքի։ Չվող թռչունների ենթատեսակ է, ձմեռում են Կենտրոնական և Հարավային Աֆրիկայում և Հարավային Ասիայում։
Falco subbuteo streichi Hartert und Neumann, 1907 թվական, տարածված է Հարավարևելյան Ասիայի հարավային և արևելյան Չինաստանից մինչև Մյանմա և Հնդկաչին։ Նստակյաց թռչունների ենթատեսակ է։

Պատկերասրահ խմբագրել

Արտույտաբազեի տարածման արեալ

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Beme, R. L. (Ri︠u︡rik Lʹvovich) (1994). Pi︠a︡tii︠a︡zychnyĭ slovarʹ nazvaniĭ zhivotnykh. Ptit︠s︡y : latinskiĭ, russkiĭ, angliĭskiĭ, nemet︠s︡kiĭ, frant︠s︡uzskiĭ : 11060 nazvaniĭ. Sokolov, Vladimir Evgenʹevich., Flint, Vladimir Evgenʹevich. Moskva: "RUSSO". ISBN 5-200-00643-0. OCLC 32830504.
↑ Груздев, А.И. (2014 թ․ ապրիլի 21). «Сравнение различных методик контактных и бесконтактных измерений в условиях средней полосы России». 10th EAGE Scientific and Practical Conference and Exhibition on Engineering Geophysics 2014. Netherlands: EAGE Publications BV. doi:10.3997/2214-4609.20140338. ISBN 978-90-73834-82-8.
↑ Ristow, D.; Feldmann, F.; Scharlau, W.; Wink, C.; Wink, M. (1991). Species Conservation: A Population-Biological Approach. Basel: Birkhäuser Basel. էջեր 199–212. ISBN 978-3-0348-6428-2.
↑ Coleman, Bruce (1990-04). «Raptors in the Modern World Edited by B.-U. Meyburg and R. D. Chancellor World Working Group on Birds of Prey and Owls, Berlin, London and Paris, 1989, 611 pp., HB? £25.00 ($45.00, DM75.00). Available from WWGBP, 15b Bolton Gardens, London SW5 6AL, UK (post free)». Oryx. 24 (2): 115–115. doi:10.1017/s0030605300034827. ISSN 0030-6053.
↑ Nittinger, F.; Haring, E.; Pinsker, W.; Wink, M.; Gamauf, A. (2005-11). «Out of Africa? Phylogenetic relationships between Falco biarmicus and the other hierofalcons (Aves: Falconidae)». Journal of Zoological Systematics and Evolutionary Research. 43 (4): 321–331. doi:10.1111/j.1439-0469.2005.00326.x. ISSN 0947-5745.
↑ Handbook of the birds of the world. Hoyo, Josep del., Elliott, Andrew., Sargatal, Jordi., Cabot, José. Barcelona: Lynx Edicions. ©1992-©2013. ISBN 84-87334-10-5. OCLC 861071869.{{cite book}}: CS1 սպաս․ այլ (link)
↑ «Либакова Н.М. Управление здравоохранением для коренных народов Центральной Сибири (на материале анализа Красноярского края)». Тренды и управление. 4 (4): 380–394. 2015-04. doi:10.7256/2307-9118.2015.4.16854. ISSN 2307-9118.
↑ The Birds of Africa : The Malagasy Region. Christopher Helm. ISBN 978-0-7136-6532-1.
↑ Окулова, Н. М.; Балакирев, А. Е.; Миронова, Т. А.; Хляп, Л. А.; Василенко, Л. Е. (2017). «On the specific composition, distribution and ecology of voles (Mammalia, Cricetidae, Microtina) in the North-Western Caucasus». Povolzhskiy Journal of Ecology. 16 (1): 14–23. doi:10.18500/1684-7318-2017-1-14-23. ISSN 1684-7318.
↑ Gavrilov, Ė. I. (Ėduard Ivanovich) (2005). The birds of Kazakhstan. Gavrilov, Andrei E. (Abridged ed ed.). Almaty: Tethys. ISBN 9965-9457-9-9. OCLC 68706231. {{cite book}}: |edition= has extra text (օգնություն)
↑ Yuzieva, Kristina (2019). Этнолингвистика. Ономастика. Этимология : материалы IV Междунар. науч. конф. Екатеринбург, 9–13 сентября 2019 г. Издательство Уральского университета. էջեր 364–367. ISBN 978-5-7996-2700-3.
↑ Vozchikov, Dmitry (2016). «On the Crossroad of Bestiary Traditions: the Fauna of «Three Indias» in a 15th Century Venetian Traveller's Account». ISTORIYA. 7 (6). doi:10.18254/s0001509-8-1. ISSN 2079-8784.

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արտույտաբազե» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արտույտաբազե» հոդվածին։

[1] Beme, R. L. (Ri︠u︡rik Lʹvovich) (1994). Pi︠a︡tii︠a︡zychnyĭ slovarʹ nazvaniĭ zhivotnykh. Ptit︠s︡y : latinskiĭ, russkiĭ, angliĭskiĭ, nemet︠s︡kiĭ, frant︠s︡uzskiĭ : 11060 nazvaniĭ. Sokolov, Vladimir Evgenʹevich., Flint, Vladimir Evgenʹevich. Moskva: "RUSSO". ISBN 5-200-00643-0. OCLC 32830504.

[2] Груздев, А.И. (2014 թ․ ապրիլի 21). «Сравнение различных методик контактных и бесконтактных измерений в условиях средней полосы России». 10th EAGE Scientific and Practical Conference and Exhibition on Engineering Geophysics 2014. Netherlands: EAGE Publications BV. doi:10.3997/2214-4609.20140338. ISBN 978-90-73834-82-8.

[3] Ristow, D.; Feldmann, F.; Scharlau, W.; Wink, C.; Wink, M. (1991). Species Conservation: A Population-Biological Approach. Basel: Birkhäuser Basel. էջեր 199–212. ISBN 978-3-0348-6428-2.

[4] Coleman, Bruce (1990-04). «Raptors in the Modern World Edited by B.-U. Meyburg and R. D. Chancellor World Working Group on Birds of Prey and Owls, Berlin, London and Paris, 1989, 611 pp., HB? £25.00 ($45.00, DM75.00). Available from WWGBP, 15b Bolton Gardens, London SW5 6AL, UK (post free)». Oryx. 24 (2): 115–115. doi:10.1017/s0030605300034827. ISSN 0030-6053.

[5] Nittinger, F.; Haring, E.; Pinsker, W.; Wink, M.; Gamauf, A. (2005-11). «Out of Africa? Phylogenetic relationships between Falco biarmicus and the other hierofalcons (Aves: Falconidae)». Journal of Zoological Systematics and Evolutionary Research. 43 (4): 321–331. doi:10.1111/j.1439-0469.2005.00326.x. ISSN 0947-5745.

[6] Handbook of the birds of the world. Hoyo, Josep del., Elliott, Andrew., Sargatal, Jordi., Cabot, José. Barcelona: Lynx Edicions. ©1992-©2013. ISBN 84-87334-10-5. OCLC 861071869.{{cite book}}: CS1 սպաս․ այլ (link)

[7] «Либакова Н.М. Управление здравоохранением для коренных народов Центральной Сибири (на материале анализа Красноярского края)». Тренды и управление. 4 (4): 380–394. 2015-04. doi:10.7256/2307-9118.2015.4.16854. ISSN 2307-9118.

[8] The Birds of Africa : The Malagasy Region. Christopher Helm. ISBN 978-0-7136-6532-1.

[9] Окулова, Н. М.; Балакирев, А. Е.; Миронова, Т. А.; Хляп, Л. А.; Василенко, Л. Е. (2017). «On the specific composition, distribution and ecology of voles (Mammalia, Cricetidae, Microtina) in the North-Western Caucasus». Povolzhskiy Journal of Ecology. 16 (1): 14–23. doi:10.18500/1684-7318-2017-1-14-23. ISSN 1684-7318.

[10] Gavrilov, Ė. I. (Ėduard Ivanovich) (2005). The birds of Kazakhstan. Gavrilov, Andrei E. (Abridged ed ed.). Almaty: Tethys. ISBN 9965-9457-9-9. OCLC 68706231. {{cite book}}: |edition= has extra text (օգնություն)

[11] Yuzieva, Kristina (2019). Этнолингвистика. Ономастика. Этимология : материалы IV Междунар. науч. конф. Екатеринбург, 9–13 сентября 2019 г. Издательство Уральского университета. էջեր 364–367. ISBN 978-5-7996-2700-3.

[12] Vozchikov, Dmitry (2016). «On the Crossroad of Bestiary Traditions: the Fauna of «Three Indias» in a 15th Century Venetian Traveller's Account». ISTORIYA. 7 (6). doi:10.18254/s0001509-8-1. ISSN 2079-8784.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]