Արիզոնա

Արիզոնա; անգլ.՝ State of Arizona
	Արիզոնայի դրոշ ;
; ;
Երկիր	ԱՄՆ
Մասն է	Southwestern United States? և Մայրցամաքային նահանգներ
Հիմն	The Arizona March Song? և Arizona?
Կարգավիճակ	ԱՄՆ-ի նահանգ
Մտնում է	ԱՄՆ
Վարչկենտրոն	Ֆինիքս
Ամենաբարձր կետ	Համֆրիս գագաթ
ԲԾՄ	1250 մետր
Օրենսդրական մարմին	Arizona State Legislature?
Դատական մարմին	Arizona Supreme Court?
նահանգապետ	Բիլ Ուոքեր
Միության մուտք	փետրվարի 14, 1912 (48-րդ)
Պաշտոնական լեզուներ	անգլերեն
Բնակչություն;	▲7 151 502 մարդ (ապրիլի 1, 2020) (16 տեղ)
Տարածք	295 234 կմ² (6 տեղ)
Հիմնադրված է	փետրվարի 14, 1912 թ.
Սահմանակցում է	Կալիֆոռնիա, Նևադա, Յուտա, Նյու Մեքսիկո, Ստորին Կալիֆոռնիա, Սոնորա և Կոլորադո
Ժամային գոտի	UTC-7 և MDT?
Հապավում	AZ և Ariz.
Փոխարինեց	Arizona Territory?
ISO 3166-2 կոդ	US-AZ
Մականուն	The Grand Canyon State և Talaith y Grand Canyon
Միության մուտք	փետրվարի 14, 1912 (48-րդ)
	az.gov(անգլ.)
	Արիզոնա Վիքիպահեստում

Արիզոնա (անգլերեն՝ Arizona), նահանգ ԱՄՆ-ի հարավարևմտյան մասում։ ԱՄՆ-ի կազմի մեջ մտած 48-րդ նահանգն է^[4]։ Գտնվում է երկրի հարավարևմտյան մասում։ Յուտայի, Կոլորադոյի և Նյու Մեքսիկոյի հետ Արիզոնան մտնում է չորս անկյուն ունեցող նահանգների ցանկում։

Տարածությունը՝ 295.000 կմ²։ Վարչական կենտրոնը և խոշորագույն քաղաքը Ֆինիքսն է։ Կենտրոնական մասը լեռնային է (մինչև 3861 մ)։ Հյուսիս-արևելքում և հարավ-արևելքում գտնվում են Կոլորադոյի ավազանի գետերով կտրտված սարավանդներ։ Կոլորադոյի վրա է երկրի խոշոր հէկ-երից մեկը՝ Հուվերը (Բոուլդեր-Դամ)։ Տնտեսության հիմնական ճյուղերն են ոռոգովի հողագործությունը և լեռնարդյունահանող արդյունաբերությունը։ Զարգացած է մսա-բրդատու անասնաբուծությունը։ Մշակում են բամբակենի, առվույտ, բանջարեղեն, ցիտրուսներ։ Արդյունահանվում է պղինձ (1-ին տեղը ԱՄՆ-ում), արծաթ, ոսկի։ Ունի գունավոր մետալուրգիայի, մետաղամշակման, սննդի արդյունաբերության ձեռնարկություններ, ավիահրթիռային, ռադիոէլեկտրոնային արդյունաբերություն։ Զարգացած է տուրիզմը։ Արիզոնայում է գտնվում Մեծ Կանիոն ազգային պարկը։

2014 թվականի հուլիսի տվյալներով նահանգի բնակչությունը 6.731.484 մարդ է։ Այս ցուցանիշով Արիզոնան 15-րդ տեղն է զբաղեցնում ԱՄՆ-ում։

Անվանում խմբագրել

Անվանումը (անգլերեն՝ Arizona) ունի հնդկացիական ծագում. առաջացել է արի «փոքր» և զոն «աղբյուր» բառերից, այսինքն` Արիզոնա նշանակում է «սակավաջուր երկիր»։ Իրոք, մակերևույթի զգալի մասն զբաղեցնում են անապատները^[5]։

Աշխարհագրություն խմբագրել

Կոլորադո գետ կորագիծը

Մեծ կիրճ

Արիզոնայի խառնարանը

Արիզոնան գտնվում է ԱՄՆ-ի հարավ-արևմուտքում։ Հարավում սահմանակցում է Կալիֆոռնիային և Նևադային, հյուսիսում` Յուտային, հյուսիս-արևելքում` Կոլորադոյին, արևելքում` Նյու Մեքսիկոյին, իսկ հարավում` Մեքսիկային։ Տարածքի մեծությամբ (295 254 կմ²) վեցերորդն է ԱՄՆ-ում։

Նահանգի տարածքի զգալի մասը բաժին է հասնում լեռներին, բարձրավանդակներին ու անապատներին։ Արիզոնայում է գտնվում դեղին սոճու ամենախոշոր անտառը։ Նահանգի հյուսիսում է գտնվում Կոլորադո գետի Մեծ կիրճը։ Արիզոնայի հարավարևմտյան մասում է գտնվում Սոնորա անապատը, ուր գտնվում են այնպիսի քաղաքներ, ինչպիսիք են Ֆինիքսը, Տուսոնը և Յուման։ Չնայած Սոնորան ԱՄՆ-ի ամենաչոր ու շոգ անապատներից է, սակայն այն ունի կենդանական ու բուսական բազմազան աշխարհ, ինչը բացատրվում է տարվա մեջ անձրևային երկու սեզոններով։

Նահանգի հյուսիսարևմտյան մասում է գտնվում Մոհավա անապատը, որը տարբերվում է Սոնորայից ավելի բարձր դիրքով և առանձին կանգնած ծառերով։ Պեյնթեդ Դեզերտ անապատը զբաղեցնում է Կոլորադոյի բարձրավանդակի հյուսիսային մասը Արիզոնայում։ Նահանգի հարավարևելյան տարածքի ոչ մեծ հատվածը զբաղեցնում է Չիուաուա անապատը, որը Սոնորայի համեմատությամբ ավելի մեղմ ամառային կլիմա ունի։

Նահանգի խոշորագույն գետերն են Կոլարադոն և նրա ամենամեծ վտակը` Գիլան։

Արիզոնայի գրեթե ողջ տարածքը` բացառությամբ հարավային ու հարավարևելյան որոշ հատվածների, գտնվում է Կոլորադոյի ավազանում։

Նահանգի տարածքում գտնվում են ազգային երեք պարկեր։

Կլիմա խմբագրել

Ընդարձակ տարածքի և ծովի մակարդակից տարբեր բարձրություններ ունենալու պատճառով նահանգի կլիմայական պայմանները շրջանից շրջան խիստ տարբերվում են։ Ցածր բարձրություններում կլիման հիմնականում անապատային է` մեղմ ձմեռներով ու շոգ ամառներով։ Սովորաբար ուշ աշնանից մինչև վաղ գարուն կլիման մեղմ է` 16 °С նվազագույն ջերմաստիճանով։ Փետրվարի կեսերից նկատվում է ջերմաստիճանի բարձրացում։ Հունիսից սեպտեմբեր շոգ է ու չոր։ Արիզոնայում երբևէ գրանցված ամենաբարձր ջերմաստիճանը դիտարկվել է Լեյք Հավասու Սիթիում 1994 թվականի հունիսի 29-ին և 2007 թվականի հուլիսի 5-ին. այն կազմել է 53 °С: Ամենացածր ջերմաստիճանը գրանցվել է 1971 թվականի հունվարի 7-ին Հոլի լճի շրջակայքում. այն կազմել է −40 °C:

Տեղումների քանակը կախված է տարվա եղանակից, տեղանքի բարձրությունից և ռելիեֆից։ Ավելի շատ տեղումներ բաժին են ընկնում կենտրոնական և հարավարևելյան մասերի լեռնազանգվածներին։ Նահանգի տեղումների տարեկան միջին ցուցանիշը 323 մմ է։ Դրանք հիմնականում թափվում են անձրևների երկու սեզոններին` ձմռանը, երբ սառը հոսանքը գալիս է Խաղաղ օվկիանոսից, և ամռանը, երբ գալիս եմ մուսսոնները։

Նահանգի հյուսիսային մասը բարձրավանդակ է, որի բարձրությունը զգալիորեն բարձր է կենտրոնի և հարավի անապատներից։ Այս տարածքին բնորոշ են Կանադայից փչող սառը զանգվածները, որոնց հետևանքով ջերմաստիճանը իջնում է −18 °C:

Բնակչություն խմբագրել

Բնակչության խտության քարտեզ

ԱՄՆ-ի մարդահամարի բյուրոյի տվյալներով 2011 թվականի հուլիսի 1-ի դրությամբ Արիզոնայի բնակչությունը 6.482.505 մարդ էր։ 2010 թվականի մարդահամարի համեմատությամբ աճը կազմել է 1.42 %^[6]: Ֆինիքսի մետրոպոլի բնակչությունը 1991-ից մինչև 2001 թվականը աճել է 45.3 %-ով, ինչը Արիզոնան դարձրել է երկրորդ նահանգը բնակչության` 90-ական թվականներին ամենամեծ աճով (առաջինը եղել է Նևադան)^[7]։ Ներկայումս Ֆինիքսի մետրոպոլի բնակչությունը գերազանցում է 4.3 միլիոնը։ Արիզոնայի բնակչության 58 %-ը ապրում է 100.000-ից ավել բնակչություն ունեցող քաղաքներում. սա ամենաբարձր ցուցանիշն է բոլոր նահանգների մեջ։

2010 թվականի մարդահամարի տվյալներով նահանգի էթնիկ կազմը հետևյալ պատկերն է ունեցել.

սպիտակամորթներ - 73 %
աֆրոամերիկացիներ - 4.1 %
բնիկ ամերիկացիներ - 4.6 %
ասիացիներ - 2.8 %
հավայացիներ և Օվկիանիայի բնակիչներ - 0.2 %
այլ ռասաների ներկայացուցիչներ - 11.9 %
2 և ավելի ռասաների ներկայացուցիչներ - 3.4 %^[8]:

2009 թվականի տվյալներով Արիզոնայի բնակչությունն ունի հետևյալ ծագումը.

մեքսիկական ծագում - 27.4 %
գերմանական ծագում - 16 %
իռլանդական ծագում - 10.8 %
անգլիական ծագում - 10.1 %
իտալական ծագում - 4.6 %^[9]:

Արիզոնայում մյուս բոլոր նահանգների համեմատությամբ ամենամեծ թվով մարդիկ են խոսում հնդկացիական լեզուներով^[10]։ Այսպես, մոտ 85.000 մարդ խոսում է նավահո և 10.4 հազար մարդ` արևմտաապաչյան լեզուներով։ Արիզոնայի Ապաչ շրջանը ԱՄՆ-ում ամենախիտն է հնդկացիական լեզուն կրողներով։ 2010 թվականի տվյալներով ոչ օրինական ներգաղթյալները նահանգում կազմել են 7.9 % (երկրորդ ամենաբարձր ցուցանիշը երկրում)^[11]։

2005-2007 թվականների տվյալներով նահանգի բնակչության 72.1 %-ը տանը խոսում է միայն անգլերենով, 21.7 %-ը` իսպաներենով։

Բնակչության թվաքանակի դինամիկա

1950: 749 587 մարդ
1960: 1 302 161 մարդ
1970: 1 745 944 մարդ
1980: 2 718 215 մարդ
1990: 3 665 228 մարդ
2000: 5 130 632 մարդ
2010: 6 392 017 մարդ^[12]
2013: 6 626 624 մարդ

Բնակչության դավանանքը

կաթոլիկներ — 29 %
ոչ մի կրոն դեն դավանում — 17 %
բողոքականներ — 10 %
բապտիստներ — 8 %
մորմոններ — 6 %
մեթոդիստներ — 5 %
այլ — 25 %^[13]

Տնտեսություն խմբագրել

Ֆինիքս

Արիզոնայի համախառն ներքին արդյունքը 2004 թվականին կազմել է 187.27 միլիարդ դոլար։ Եթե Արիզոնան լիներ անկախ, այն ՀՆԱ-ի ցուցանիշով աշխարհում կգրավեր 61-րդ տեղը` հետևում թողնելով Նորվեգիային, Դանիային, Չեխիային, Իռլանդիային, Ֆինլանդիային և Ռուսաստանին։ Արիզոնան ԱՄՆ-ում 21-րդ տեղն է գրավում տնտեսական աճի մակարդակով։

Մեկ շնչին բաժին հասնող ՀՆԱ-ի ցուցանիշը կազմում է 27.232 դոլար։ Պղնձի արդյունահանումը տնտեսության կարևոր ճյուղերից է, որ ապահովում է երկրի պահանջարկի երկու երրորդը։ Պղնձի արդյունահանմամբ նահանգն առաջինն է երկրում։ Պղնձի արդյունահանման խոշոր կենտրոն է Սան Մանուելը։

Արդյունաբերական առավել մեծ թվով ընկերություններ կենտրոնացված են Ֆինիքսում և Թուսոնում։ Այստեղ էլ կենտրոնացված է նահանգի բնակչության մեծ մասը։

Նահանգում է գտնվում ամենամեծ կրիոֆիրման` Alcor-ը։

Նահանգի խորհրդանիշեր խմբագրել

Նշանաբան - Ditat Deus (Աստված հարստացնում է)
Ծաղիկ - Սագուարո կակտուսի ծաղիկը
Քար - փիրուզ

Աստղագիտության մեջ խմբագրել

Արիզոնայի պատվին կոչվել է (793) Արիզոնա աստերոիդը, որ հայտնաբերվել է 1907 թվականին Լոուելի աստղադիտարանում։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ (unspecified title) (ռուս.) — М.: ВИНИТИ РАН, 1964. — С. 25. — 235 с.
↑ ^2,0 ^2,1 2020 թվականի ԱՄՆ մարդահամար / United States Census Bureau
↑ https://about.usps.com/who-we-are/postal-history/state-abbreviations.htm
↑ Указатель географических названий // Атлас мира / сост. и подгот. к изд. ПКО «Картография» в 2009 г. ; гл. ред. Г. В. Поздняк. — М. : ПКО «Картография» : Оникс, 2010. — С. 205. — ISBN 978-5-85120-295-7 (Картография). — ISBN 978-5-488-02609-4 (Оникс).
↑ Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան (1987). Աշխարհագրական անունների բառարան. Երևան: «Լույս». էջ 50.
↑ «Annual Estimates of the Resident Population for the United States, Regions, States, and Puerto Rico: April 1, 2010 to July 1, 2011» (CSV). 2011 Population Estimates. United States Census Bureau, Population Division. 2011 թ․ դեկտեմբեր. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
↑ «Ranking Tables for Metropolitan Areas: 1990 and 2000.» United States Census Bureau. April 2, 2001. Retrieved on July 8, 2006.
↑ American FactFinder — Results
↑ American FactFinder, United States Census Bureau. «Arizona – Selected Social Characteristics in the United States: 2007-2009». Factfinder.census.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
↑ Arizona has most Indian language speakers. upi.com Accessed 2011-12-12.
↑ Slevin, Peter (2010 թ․ ապրիլի 30). «New Arizona law puts police in 'tenuous' spot». Washington Post. Washington, DC. էջեր A4.
↑ «Resident Population Data — 2010 Census». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 27-ին.
↑ «U.S. Religious Landscape Survey» (PDF). The Pew Forum. 2008-02. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Az.gov – Պաշտոնական կայք

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արիզոնա» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 59)։

[_36e63296ebb51f3d-1] (unspecified title) (ռուս.) — М.: ВИНИТИ РАН, 1964. — С. 25. — 235 с.

[_93c184730be1b05a-2] 2,0 ^2,1 2020 թվականի ԱՄՆ մարդահամար / United States Census Bureau

[_cf9233715b4cc98d-3] ttps://about.usps.com/who-we-are/postal-history/state-abbreviations.htm

[4] Указатель географических названий // Атлас мира / сост. и подгот. к изд. ПКО «Картография» в 2009 г. ; гл. ред. Г. В. Поздняк. — М. : ПКО «Картография» : Оникс, 2010. — С. 205. — ISBN 978-5-85120-295-7 (Картография). — ISBN 978-5-488-02609-4 (Оникс).

[5] Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան (1987). Աշխարհագրական անունների բառարան. Երևան: «Լույս». էջ 50.

[PopEstUS-6] «Annual Estimates of the Resident Population for the United States, Regions, States, and Puerto Rico: April 1, 2010 to July 1, 2011» (CSV). 2011 Population Estimates. United States Census Bureau, Population Division. 2011 թ․ դեկտեմբեր. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.

[7] «Ranking Tables for Metropolitan Areas: 1990 and 2000.» United States Census Bureau. April 2, 2001. Retrieved on July 8, 2006.

[8] American FactFinder — Results

[9] American FactFinder, United States Census Bureau. «Arizona – Selected Social Characteristics in the United States: 2007-2009». Factfinder.census.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 2-ին.

[10] Arizona has most Indian language speakers. upi.com Accessed 2011-12-12.

[11] Slevin, Peter (2010 թ․ ապրիլի 30). «New Arizona law puts police in 'tenuous' spot». Washington Post. Washington, DC. էջեր A4.

[12] «Resident Population Data — 2010 Census». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 27-ին.

[13] «U.S. Religious Landscape Survey» (PDF). The Pew Forum. 2008-02. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.

[4]

[1]

[2]

[3]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]