Անգլո-իրաքյան պայմանագիր
Անգլո-իրաքյան պայմանագիր, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորության կառավարության և Միջագետքի մանդատային տարածքների (1921 թվականից՝ Իրաքի թագավորություն) ներկայացուցիչների միջև պայմանագրեր։ Կրել են անհավասար բնույթ և նպատակ են ունեցել պահպանել Իրաքում Անգլիայի գաղութային իշխանությունը[1]։
1922 թվականի պայմանագիր խմբագրել
1920 թվականի ապրիլի 25-ին Անտանտի Սան Ռեմոյի կոնֆերանսը Մեծ Բրիտանիային 4 տարի ժամկետով Իրաքը կառավարելու մանդատ է տվել։ 1922 թվականին հունիսի 14-ին Մեծ Բրիտանիայի գաղութային գործերի նախարար Ուինսթոն Չերչիլը հայտարարել է, որ Իրաքում բրիտանական վարչակազմը կփոխարինվի արաբական կառավարությամբ։
1922 թվականի հոկտեմբերի 10-ին Բաղդադում պայմանագիր է ստորագրվել բրիտանական կառավարության կողմից Իրաքի ժամանակավոր կառավարության հետ, որը ստեղծվել էր 1920 թվականի հուլիս-դեկտեմբերին Իրաքում հակաբրիտանական ապստամբության ճնշումից հետո՝ 20 տարի ժամկետով։ Պայմանագիրը վավերացվել է Իրաքի հիմնադիր խորհրդարանի կողմից 1924 թվականի հուլիսի 11-ին՝ միայն բրիտանական ճնշման արդյունքում։ Այն ձևակերպել է Իրաքի կախվածությունը Մեծ Բրիտանիայից (հաստատվել է Ազգերի լիգայի խորհրդի կողմից 1924 թվականին սեպտեմբերին)։ Պայմանագրի համաձայն՝ Իրաքը զրկվել է արտաքին քաղաքականությունն ինքնուրույն վարելու իրավունքից և ֆինանսների և միջազգային հարաբերությունների հետ կապված հարցերում պարտավոր է եղել առաջնորդվել բրիտանական խորհուրդներով։ Զինված ուժերի, ֆինանսների և երկրի ամբողջ քաղաքական ու տնտեսական կյանքի վերահսկողությունը փոխանցվել է Բրիտանիայի գերագույն հանձնակատարին։ 1922 թվականին պայմանագիրը Իրաքում զգալի դիմադրության է հանդիպել, և Անգլիան ստիպված է եղել 1923 թվականի 1922 թվականի ապրիլի 30-ի արձանագրությամբ Անգլո-իրաքյան պայմանագրի գործողության ժամկետը կրճատել մինչև 4 տարի։
1926 թվականի պայմանագիր խմբագրել
1926 թվականի հունվարի 13-ին Բաղդադում ստորագրվել է պայմանագիր։ Ազգերի լիգայի խորհրդի համաձայնությամբ պայմանագիրը երկարաձգել է Անգլո-իրաքյան պայմանագրի գործողության ժամկետը՝ 1922 թվականից մինչև 1950 թվականը, եթե այդ ժամանակ Իրաքը չդառնար Ազգերի լիգայի անդամ, ինչը նրան ավտոմատ կերպով կազատեր բրիտանական մանդատից։
1927 թվականի պայմանագիր խմբագրել
1927 թվականի պայմանագիրը ստորագրվել է դեկտեմբերի 14-ին Լոնդոնում, բայց չի վավերացվել Իրաքի ժողովրդի ուժեղ դիմադրության պատճառով։ Պաշտոնապես ճանաչել է Իրաքը որպես ինքնիշխան պետություն։ Փաստորեն Բրիտանիայի կառավարությունը պահպանել է 1922 թվականի պայմանագրով նախատեսված բոլոր իրավունքները։
1930 թվականի պայմանագիր խմբագրել
1930 թվականի «Բարեկամության և դաշինքի» պայմանագիրը կնքվել է հունիսի 30-ին Լոնդոնում` 26 տարի ժամկետով՝ փոխարինելով 1922 և 1926 թվականների պայմանագրերին։ Ուժի մեջ է մտել Իրաքի՝ Ազգերի լիգա ընդունվելուց հետո (1932 թվական)։ Նախատեսել է մանդատի վերացում և պաշտոնապես ճանաչել է Իրաքի անկախությունը։ Ըստ էության, այն ամրապնդել է երկրի կախված դիրքը արտաքին քաղաքականության ոլորտում և ռազմական հարաբերություններում։ Մեծ Բրիտանիային թույլատրվել է Իրաքում ունենալ երկու ռազմական հենակետ (Էլ-Հաբանիայում և Շուայբում) և այնտեղ պահել իր զորքերը։ Իրաքի բանակը գտնվել է բրիտանական վերահսկողության տակ։
1948 թվականի պայմանագիր խմբագրել
1948 թվականի հունվարի 15-ին Պորտսմութում ստորագրվել է պայմանագիր։ Նախատեսված էր ստեղծել «համատեղ պաշտպանության հանձնաժողով», որում որոշիչ խոսքը պատկանելու էր բրիտանացի սպաներին։ Իրաքի տարածքը մնացել է բրիտանական զինված ուժերի հենակետը։ Իրաքի կառավարությունը շարունակել է կորցնել իր անկախությունը արտաքին քաղաքականության մեջ։ Պորտսմութի պայմանագիրը մերժվել է Իրաքի նոր կառավարության կողմից փետրվարի 2-ին` հունվարի 17-ից փետրվարի 2-ը ժողովրդական հուզումների պատճառով։
1955 թվականի պայմանագիր խմբագրել
1955 թվականի ապրիլի 4-ին Բաղդադում Անգլիայի՝ Բաղդադի դաշնագիր մտնելուն զուգահեռ, ստորագրվել է պայմանագիր։ «Համատեղ պաշտպանության» մասին համաձայնագիրը փոխարինել է 1930 թվականի պայմանագրին, այն պահպանել է Իրաքում Բրիտանիայի դիրքերը։ Անգլիան, իր ռազմական բազաները Իրաք տեղափոխելով, պահպանել է պատերազմի և նույնիսկ «պատերազմի սպառնալիքի» դեպքում դրանք օգտագործելու իրավունքը։ Բրիտանական օդուժը մնացել է Իրաքում, պայմանավորվել են անգլո-իրաքյան համագործակցությունը իրաքյան բանակի վերապատրաստման հարցում, բրիտանական ռազմական ինքնաթիռների անվճար թռիչքների իրավունք իրաքյան տարածքով, բրիտանացի մասնագետների կողմից իրաքյան օդանավակայանների սպասարկում և այլն։
1959 թվականի մարտի 24-ին Իրաքի Հանրապետության կառավարությունը պաշտոնապես հայտարարել է Բաղդադի դաշնագրից դուրս գալու մասին և միևնույն ժամանակ չեղյալ է հայտարարել 1955 թվականի Անգլո-իրաքյան պայմանագիրը։
Տես նաև խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «Անգլիայի գաղութային քաղաքականությունը XIX դարի վերջին քառորդին».
{{cite web}}: Missing or empty|url=(օգնություն)
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- Իրաքը 20-րդ դարում Արխիվացված 2021-05-15 Wayback Machine